حریق عرصه‌های طبیعی در یک نگاه

سید ناصرالدین عمادی، مشاور رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

منابع طبیعی تجدید شونده مانند جنگل و مرتع مهم‌ترین بخش از ثروت‌های خدادادی یک کشور به حساب می‌آیند که متعلق به همه نسل‌های بشری است و همگان موظف هستیم این امانت الهی را همان گونه که میراث نسل‌های قبل بوده است، به نسل‌های بعد نیز منتقل کنیم تا این دور و تسلسل هم چنان بدون دغدغه ادامه داشته باشد و حیات بشر تداوم یابد.

اما در این رهگذر متأسفانه بنا به دلایل متفاوت طی چندین سال اخیر شاهد تخریب بی‌رویه این منابع هستیم. در این میان حریق جنگل‌ها و مراتع به‌عنوان یکی از چالش‌های اساسی در منابع طبیعی همواره مورد توجه بوده است. از جمله عوامل تخریب در عرصه‌های منابع طبیعی را می‌توان به دو بخش تخریب طبیعی مانند شرایط اقلیمی، خشکسالی، فرونشست دشت‌ها و فرسایش خاک و بخش تخریب انسانی مانند؛ توسعه باغات، مزارع، ایجاد تأسیسات و مناطق مسکونی، قطع غیرمجاز درختان جنگلی و بوته‌های مرتعی جهت تأمین سوخت، حضور دامدار و دام غیرمجاز در جنگل، چرای بی‌رویه و خارج از ظرفیت مراتع، بروز طغیان آفات و امراض گیاهی، بهره‌برداری بی‌رویه و برداشت غیر مجاز و قاچاق محصولات استحصالی از منابع ملی وآزمندی افراد سودجو و فرصت طلب اشاره کرد.

حریق در جنگل‌ها و مراتع را می‌توان نوعی فعل و انفعالات شیمیایی دانست که برای تولید آن سه عامل اساسی مانند مواد سوختنی، حرارت و هوا دخالت داشته و اطفای حریق به مجموعه عملیاتی گفته می‌شود که طی آن افراد، گروه‌ها و تشکل‌ها سازمان‌دهی می‌شوند تا بتوانند با رعایت اصول فنی در زمینه کنترل حریق در عرصه فعالیت داشته باشند.

اساس و پایه کنترل و مبارزه با حریق، گسستن اضلاع این سه عامل است. از آن جا که کنترل و به اختیار گرفتن (هوا) در جنگل و مرتع از عهده انسان خارج است، لذا مبنای اطفاء حریق در چنین عرصه‌هایی برپایه حذف دو عامل دیگر، یعنی حرارت یا مواد سوختنی استوار است.

خسارات ناشی از حریق را می‌توان به اشکال مختلف عنوان کرد؛ خسارت به درختان جنگلی و از بین رفتن ارزش تجارتی آن‌ها، از بین رفتن علوفه و بوته‌های مرتعی، آسیب به خواص فیزیکی و شیمیائی خاک، از بین رفتن گردشگاه‌های طبیعی، خسارت به لاشبرگ و هوموس کف جنگل، خسارت به مأمن و ماوای جانوران وحشی و مرگ و میر و مهاجرت آنان، به خطر افتادن جان انسان‌ها و بروز خسارت برای ساکنان عرصه‌ها، خسارت به مزارع، باغات، منازل مسکونی و تأسیسات، آسیب رسیدن به محیط زیست و ایجاد آلودگی در هوا و شیوع انواع بیماری‌های تنفسی، صرف هزینه گزاف برای کنترل و اطفاء حریق، هزینه احیای مناطق سوخته شده، آسیب رسیدن به تولیدات چوبی و صنایع وابسته.

با این وجود علت‌های مختلفی در بروز و توسعه حریق در منابع طبیعی وجود دارد که معمولاًعواملی همچون؛ حضور دامداران، جنگل‌نشینان و روستاهای داخل جنگل، بی‌احتیاطی رهگذران، شکارچیان و چوپانان، افزایش جمعیت گردشگران طبیعت و حوادث مترتب از آن، آزمندی افراد سودجو و فرصت طلب که عرصه‌های طبیعی را به‌خاطر افزایش اراضی زراعی خود به آتش می‌کشند، گسترش اراضی احیاء شده با گونه‌های سوزنی برگ که مناطق حساس به حریق را افزایش می‌دهد، وجود درختان پوسیده، شکسته و افتاده در جنگل که احتمال وقوع حریق را افزایش می‌دهد، ضعف در اجرای موارد فنی نظیر عملیات بهداشتی و پرورشی توسط بخش‌های مربوطه و مجریان طرح‌ها به‌ویژه در سطح جنگل کاری‌ها، بروز پدیده خشکسالی‌های پی در پی طی سالیان اخیر و کمبود نیرو و امکانات وغیره...

با بررسی آمارهای موجود بیشترین ساعات حریق در شبانه روز بین 12 ظهر تا 18 است و در شمال کشور ماه‌های آذر، دی و بهمن و در خارج از شمال ماه‌های خرداد، تیر و مرداد حادترین ماه‌های حریق و ایام تعطیل و روزهای آخر هفته بحرانی‌ترین روزهای وقوع حریق در هفته هستند.

حریق در عرصه‌های منابع طبیعی را می‌توان به شکل‌های سطحی، تنه‌ای، تاجی و زیرزمینی مشاهده کرد که در کشور ما اکثر آتش‌سوزی‌ها در عرصه‌های طبیعی به شکل سطحی اتفاق می‌افتد.

مراحل مختلف مدیریت حریق نیز شامل پیشگیری، پیش آگاهی، کشف، اطفاء حریق و عملیات پس از اطفاء است، ضمن اینکه آب و هوا، زمان وقوع حریق، کیفیت و کمیت پوشش عرصه، رطوبت نسبی هوا، نوع و سرعت باد، پستی و بلندی، بارندگی، درجه حرارت و جهت شیب از جمله عوامل بسیار مؤثر در شدت و گسترش حریق است.

در کنار تمامی مباحث مطروحه قوانین قوی، محکم و کارآمدی در خصوص ایجاد حریق در عرصه‌های طبیعی کشور تدوین شده است که به نوبه خود عامل اثرگذار و اهرمی بسیار مؤثر و بازدارنده برای متجاوزان و مخربان عرصه‌های طبیعی است. در همین ارتباط می‌توان به مواد 42 و45 و 46 و47 و 50 قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع کشور و همچنین مواد 354 و 355 قانون مجازات اسلامی اشاره نمود.

نهایتاً همان طوری که اشاره شد، منابع طبیعی به خصوص جنگل و مرتع متعلق به همه نسل‌های بشری است و همگان با هر نظام فکری، دینی و مذهبی موظف به حفظ و صیانت از این منابع هستیم .زیرا خدمات زیست محیطی که این منابع بر روی کره زمین به ارمغان دارند، خارج از قیود و مرزهای سیاسی و جغرافیایی است. به‌طور مثال می‌توان به اثرات مثبت اقلیمی جنگل‌های هیرکانی (جنگل سبز شمال کشور) در کشورهای همسایه و یا بالعکس اثرات منفی و حضور ریزگردهای کشورهای همسایه در ایران اشاره کرد.

در کشور ما وظیفه حفاظت از عرصه‌های جنگلی و مرتعی به عهده سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور است اما این سازمان با توجه به منابع انسانی و اعتباری بدون همیاری و همکاری مردم و مسئولان و علیرغم همه تلاش‌های پرسنل خدوم این سازمان، بنا به دلایل شرایط نامتعادل و در حال گذار اشتغال، اقتصاد، معیشت، فرهنگ، رفاه اجتماعی و… که متولیان این امور دیگر دستگاه‌های کشوری است، موفق به اجرای دقیق تکالیف و سیاست‌های مد نظر سازمانی نخواهد شد.

به همین دلیل از عموم دستگاه‌های کشوری و لشکری و به‌خصوص جوامع محلی و مردم طبیعت دوست کشور و دستگاه‌های بهره‌بردار برای حفاظت و صیانت از این منابع همراه با عزم و اراده ملی و مشارکت حداکثری توقع و انتظار ویژه ایجاد شده است.

در خاتمه در کنار انجام وظایف و ادای تکالیف توسط سایر متولیان خدمت به طبیعت، نحوه همکاری و مشارکت آحاد مردم طبیعت دوست در امر پیشگیری و اطفاء حریق بدین شرح است:

-آموزش والدین به کودکان و نوجوانان نسبت به خطرات ناشی از ایجاد حریق در عرصه‌های طبیعی. برقراری ارتباط با واحدهای منابع طبیعی واقع در مناطق مختلف و شرکت در کلاس‌های آموزشی مرتبط

-پرهیز از ایجاد حریق در مناطق هم مرز با عرصه‌های طبیعی

-خودداری از رها کردن ابزاری که نقش عدسی را در عرصه اجرا می‌کنند مانند شیشه و بطری‌های شکسته و…

-خودداری از انداختن ته سیگار و کبریت نیمه افروخته در عرصه‌های طبیعی

-اطمینان از خاموش شدن کامل بقایای آتش برای طبخ کردن غذا و دم کردن چای و غیره

-همکاری با نیروهای منابع طبیعی منطقه در امر پیشگیری و اطفاء حریق

-پرهیز از ایجاد حریق در فصول بحران حریق در عرصه‌های طبیعی

-اطلاع‌رسانی به موقع به نیروهای منابع طبیعی با تلفن رایگان 1504 ( امداد جنگل و مرتع ) به محض مشاهده حریق در عرصه‌های طبیعی.