تنوع گونه ای آبزی پروری در جهان و ایران

معاون آبزی پروری سازمان شیلات ایران و دکترای تکثیر و پرورش آبزیان با گرایش ژنتیک از خارج کشور

تنوع گونه ای در آبزی پروری را می توان به تلاش در راستای استفاده حداکثری ازمزایای گونه ای ( مقاومت در برابر بیماری ، رشد سریع ، تولید اقتصادی و... ) در چارچوب شرایط اکولوژیکی ایجاد شده در مزارع آبزی پروری تلقی نمود. دلایل مختلفی را می توان به عنوان عامل افزایش تعداد گونه های آبزی که طی دهه های اخیر به فهرست گونه های پرورشی اضافه شدند، بر شمرد.

در یک طبقه بندی کلی می توان این دلایل را به دو دسته عوامل درون گونه ای و بیرونی، تفکیک کرد. از جمله موارد درونی می توان به رشد سریع، مقاومت نسبت به بیماری، نیاز پروتئینی کمتر در جیره، ضریب تبدیل غذایی پایین، تکثیر مصنوعی ساده و از جمله موارد بیرونی به شرایط فیزیکی و شیمیایی محیط پرورشی، قوانین و مقررات، اقتصاد تولید، بازار پسندی، دسترسی به نهاده های اولیه اشاره کرد. در حقیقت انتخاب گونه اصلح، بستگی به مجموعه عواملی دارد که می بایست آن را در هر کشور به صورت انفرادی مورد بررسی قرار داد. نکته قابل توجه آن است که بخش مهمی از این تنوع گونه ای همراه با جابجایی آبزیان در مقیاس جهانی بوده که حاصل ارتقای فن آوری در تغییر شرایط محیط آبزی پروری و مزایای گونه ای بوده است.

تنوع گونه ای آبزی پروری در مقیاس جهانی

بر اساس گزارش سازمان خواربار جهانی(فائو)، تعداد گونه های آبزی که در سال 2012 در محیط های پرورشی تولید شده اند، 558 گونه بوده است که در این بین 130 گونه متعلق به ماهیان دریایی، 169گونه ماهیان آب شیرین، 45 گونه ماهیان مهاجر، 62 گونه سخت پوستان، 35 گونه گیاهان آبزی، 4 گونه محصولات آبزیان( مروارید و .. )، 98گونه بی مهرگان آبزی و در نهایت 15 گونه متعلق به سایر آبزیان بوده است. افزایش تعداد گونه های این فهرست در افزایش تولید آبزی پروری از 584507 تن در سال 1950 به 83729312 تن در سال 2012 نقش موثری داشته است. این در حالی است که در دهه 50 میلادی بر اساس گزارش این سازمان، تعداد گونه هایی که در فهرست آبزی پروری قرار گرفته اند ( صرف نظر از گیاهان آبزی، بی مهرگان آبزی، محصولات فرعی آبزیان و سایر آبزیان مانند قورباغه، لاک پشت و ... ) صرفا شامل 54 گونه بوده است که این میزان به ترتیب در ده های 60، 70، 80، 90 و دهه اخیر ( تا 2012) به ارقام 67، 99، 182، 264 و 406 گونه ( ماهیان دریایی - ماهیان آب شیرین - ماهیان مهاجر و سخت پوستان ) رسیده است که بیانگر میانگین رشدی معادل 50.9 درصد طی هر دهه بوده است؛ به بیان دیگر از سال 1950 تا کنون هر دو دهه فهرست ماهیان و سخت پوستان پرورشی کمی بیش از دو برابر شده است.

سهم ماهیان آب شیرین در آبزی پروری در سال 1950 میلادی 34 درصد بوده است این سهم برای ماهیان مهاجر 11 درصد ، بی مهرگان آبزی 48 درصد ، گیاهان آبزی 6 درصد و ماهیان دریایی 1درصد و سهم محصولات آبزیان ( مروارید و..) سخت پوستان و سایر آبزیان تقریبا برابر صفر بوده است. این ارقام در سال 2011( نمودار شماره 2) با تغییرات قابل توجهی مواجه بوده است به شکلی که سهم ماهیان آب شیرین 43 درصد ( 9 درصد افزایش ) ، ماهیان مهاجر 5 درصد ( 6درصد کاهش ) ، بی مهرگان آبزی 17 درصد ( 31 درصد کاهش ) ، گیاهان آبزی 25 درصد ( 19 درصد افزایش ) ، ماهیان دریایی 2درصد ( 1 درصد افزایش ) ، سخت پوستان 7 درصد ( 7 درصد افزایش ) ، سایر آبزیان 1 درصد و محصولات آبزیان بدون تغییر بوده است .

میانگین رشد تولید ماهیان دریایی پرورشی در 5 دهه گذشته برابر 251 درصد رشد در هر دهه نسبت به دهه قبل بوده است ، این شاخص در ماهیان آب شیرین پرورشی 154 درصد ، ماهیان مهاجر 101 درصد و در نهایت سخت پوستان 367 درصد بوده است. نکته قابل توجه در این آمار رشد سریع پرورش آبزیان وابسته به آبهای شور و لب شور می باشد ( ماهیان دریایی ، مهاجر و بخش اعظم سخت پوستان ) که بیانگر توجه کشورهای حاشیه آبهای آزاد به این زیربخش آبزی پروری است .

ماهیان دریایی:

تعداد گونه های آبزیان پرورشی متعلق به ماهیان دریایی از 7 گونه تا پایان دهه 50 به 130 گونه تا پایان سال 2012 افزایش یافته است در بین ماهیان دریایی بیشترین گونه پرورشی متعلق به ماهیان ساحلی است که 85 گونه ( 65.38%) را شامل می گردد که پس از آن به ترتیب ماهیان پلاژیک ( 17 گونه ) ، فلاندرها ( 13 گونه ) ، ماهیان کفزی ( 5 گونه ) ، تن ماهیان ( 4 گونه ) ، کاد و ماهیان چرب ( 3 گونه ) و ماهیان دریایی شناسایی نشده ( 3 گونه ) در رتبه های بعدی قرار گرفته اند . در ایران نیز در سالهای اخیر توجه به گونه های آب شور بیشتر شده است و محور توسعه ابزی پروری در محیط های دریایی خواهد بود.

ماهیان آب شیرین :

ماهیان آب شیرین بخش عمده ( 43 %) تولید آبزیان پرورشی را شامل می شوند . از منظر تنوع گونه ای تعداد آبزیان متعلق به آبهای شیرین از 31 گونه در پایان دهه 50 به 169 گونه تا پایان سال 2012 افزایش یافته است .

ماهیان مهاجر :

ماهیان مهاجر به ماهیانی اتلاق می گردد که توانایی بالایی در تحمل دامنه شوری داشته و این امکان را دارند که از آب های شور وارد آب های شیرین شوند و یا از آب های شیرین به سوی آب های شور حرکت کنند . در اکثر موارد این مهاجرت ریشه در فیزیولوژی تکثیر و تولید مثل دارد. در دهه های اخیر به پرورش گونه های متعلق به این ماهیان توجه قابل ملاحظه ای شده است و نکته قابل توجه آنکه این ماهیان در محیط های آبی شیرین، شور و لب شور در حال پرورش هستند .میزان تولید این ماهیان از 64726 تن در سال 1950 به 4041631 تن در سال 2011 رسیده است. در این بخ ، ماهیان ارزشمندی مانند ماهیان خاویاری قرار گرفته اند. در بین ماهیان مهاجر، آزاد ماهیان با 25 گونه، ماهیان خاویاری با 9 گونه، مار ماهیان رودخانه ای با 5 گونه، سایر ماهیان مهاجر ( عدم ارائه گونه به فائو ) با 4 گونه و در نهایت شیدها با 2 گونه در سال 2012 مجموع گونه های پرورشی ماهیان مهاجر را تشکیل داده اند.

سخت پوستان:

میزان تولید سخت پوستان از 1618 تن در سال 1950 به 5876253 تن در سال 2011 افزایش یافته است این تغییر در میزان تولید به همراه افزایش چشمگیر سهم تولید این آبزیان از حدود صفر به 7 درصد مجموع تولید سال 2011 بوده است . همزمان با افزایش تولید و سهم سخت پوستان در آبزی پروری تعداد گونه های پرورشی متعلق به این آبزیان از 9 گونه پرورش در دهه 50 به 62 گونه پرورشی در دهه اخیر ( تا سال 2012 ) افزایش یافته است . بیشترین تعداد گونه پرورشی متعلق به میگوها ( 25 گونه ) و پس از آن به ترتیب سخت پوستان آب شیرین ( 18 گونه )، خرچنگ ها ( 10 گونه )، لابستر ( 6 گونه ) و در نهایت سایر سخت پوستان دریایی ( 3 گونه ) هستند.

تنوع گونه ای آبزی پروری در ایران:

کشور ایران که وسعت آن نزدیک به 165 میلیون هکتار می باشد سرزمینی مرتفع است، بطوری که بیش از نیمی از این کشور کوهستانی است و بیش از 15.7 درصد آن در اراضی با ارتفاعی بیش از 2000 متر و 53.3 درصد آن در اراضی با ارتفاع بین 1000 تا 2000 متر قرار گرفته است ( جغرافیای آب های ایران 1386 ). از منظر آبی نیز بر اساس گزارش وزارت نیرو میانگین بارندگی در مناطق کوهستانی کشور 365 میلی متر است که حجم آب حاصل از این بارش به 310 میلیارد متر مکعب می رسد. علاوه بر این وجود 108425 چاه نیمه عمیق، 292548 چاه عمیق ، 32478 رشته قنات و بیش از 32 هزار چشمه با تخلیه آبی معادل 743 میلیارد متر مکعب، ظرفیت مناسبی را برای کشور از نظر تولید ماهیان سردآبی ( قزل آلا ) فراهم می آورد.

صنعت آبزی پروری در کشور طی سال‌های گذشته توسعه چشمگیری یافته، به طوری که میزان تولید آبزیان از طریق پرورش از میزان تقریبی 40 هزار تن ( آبزیان آب شیرین ) در سال 1368 به حدود 338877 تن در سال 1391و درسال92 به 370000 تن رسیده است . سهم ماهیان گرم ابی 213 هزار تن (57 درصد) ، ماهی قزل آل 144 هزار تن (38درصد) و میگو 12698 تن (3درصد )است و سایر هم 2 درصد است.

در این راستا، پرورش ماهیان گرمابی، ماهیان سردابی و میگو نقش اصلی را در تولیدات صنعت آبزی پروری ایران ایفاء می‌کنند. مجموعا چهار گونه کپور ماهیان در گرم آبی، یک گونه سرد آبی، یک گونه میگوی وانامی عمده تولیدات آبزی پروری را تشکیل می دهد و در سال های اخیر گونه فیل ماهی از ماهیان خاویاری به عرصه پرورش وارد شده است. تعداد گونه های پرورشی هفت گونه است، با توجه به اقلیم کشور بسیار کم است.

گونه های بومی ایران مثل ماهی سقید، ماهی آزاد، سوف، کپور دریایی و سیم در شمال ایران و ماهیان دریایی مانند صبیتی، شانک، هامور، کفال و سوکلا درجنوب می تواند به ابزی پروری معرفی شوند. برای این موضوع لازم است کارشناسان و محققین شیلاتی در مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی تلاش بیشتری انجام دهند.

کپور ماهیان چینی:

این گروه از ماهیان بطور عمده از چهارگونه تشکیل شده که هر گونه دارای رژیم غذایی خاصی است. این گروه از ماهیان به عنوان ماهی اصلی تولید گوشت در استخر محسوب می شوند و برخی گونه ها ی دیگر نیز بادرصد پایین کشت به همراه این چهار گونه به عنوان ماهیانی هستند که درمبارزه بیولوژ یک با ماهیان هرز در استخر مورد استفاده قرار می گیرند. این ماهیان بیشترین استعداد رشد را در دمای 22 تا 30 درجه سانتی گراد دارند و به صورت توام و معمولا در استخرهای خاکی با وسعت بیش از نیم یا یک هکتار پرورش می یابند. به غیر از ماهی آمور که در سال 1345 خورشیدی برای نخستین بار توسط شرکت سهامی شیلات ایران به مرداب انزلی معرفی گردید. گونه های دیگر کپور ماهیان چینی توسط شرکت سهامی دامپروری سفید رود از اروپای شرقی به ایران معرفی شدند. گونه های غیر بومی که در دنیا وجود دارند می توانند با تمهیدات لازم به کشور معرفی شوند، چنانچه در دنیا عمده تولیدات آبزی پروری را گونه های غیر بومی تشکیل می دهند بطور مثال میگوی وانامی هم اکنون گونه اصلی پرورشی در جهان است و گونه بومی اکوادر بوده و به اکثر نقاط جهان معرفی شده است.

ماهی سفید:

این ماهی در تمام سواحل جنوبی دریای خزر، از رودخانه اترک تا رودخانه کورا وجود دارد و پراکنش عمده آن دردریای خزر، مناطق جنوبی و جنوب غربی این دریاست. در سواحل ایران تعداد زیادی از آن به رودخانه های لمیر، حویق، رودخانه های تالاب انزلی، سفید رود، شیررود، بابلرود، تجن و گرگانرود برای تولید مثل مهاجرت می کنند و به عنوان یک ماهی اقتصادی ارزشمند توسط صیادان، صید می گردد. تولید بچه ماهی سفید تا سال 1372 در مجتمع شهید بهشتی (سد سنگر) و کارگاه سیاهکل ادامه داشت و از سال 1373 به مراکز تکثیر و پرورش شهید انصاری و شهید رجایی واگذار گردید. برنامه تولید تا سال 1379 همان تولید 150 میلیون قطعه در سال بچه ماهی سفید بوده، ولی از سال 1380 به بعد برنامه ریزی برای تولید تا سقف 250 تا 300 میلیون قطعه بچه ماهی جزء اهداف سازمان شیلات ایران قرار گرفته است. این گونه می تواند به عنوان یک گونه پرورشی در آبزی پروری مورد استفاده قرار گیرد.

سیم:

تکثیر این ماهی برای نخستین بار در مرکز تحقیقات شیلات استان گیلان آغاز شد. تولید انبوه بچه ماهی سیم از سال 1369 به تعداد 65500 قطعه آغاز گردید. لازم به ذکر است که هدف اصلی تکثیر این گونه رها سازی در منابع آبی طبیعی بوده است. در سال های گذشته گزارش های خوبی در زمینه پرورش ماهی سیم در سیستم پرورش توام به دست آمده است این گزارش ها نه تنها در استان های گیلان، مازندران و خوزستان بوده است، بلکه از سایر نقاط کشور نیز گزارش های مشابهی دریافت شده است. در سال 1373 تعداد 150 هزار قطعه و در سال 1374 55 هزار قطعه از این گونه به مدیریت شیلات استان های غیر ساحلی تحویل گردیده است . همچنین در سال 1373 تعداد 20 هزار و در سال 1374 تعداد 38 هزار قطعه به صورت رایگان بین بخش خصوصی در استان گیلان توزیع شده است. رژیم غذایی این ماهی شبیه کپور معمولی است. یکی از ویژگی های دیگر پرورش ماهی سیم مقاومت آن در برابر امراض و آلودگی ها است البته از لحاظ مصرف اکسیژنی از حساسیت نسبتا بیشتری نسبت به کپور معمولی برخوردار است.

ماهیان خاویاری: فیل ماهی

هر چند سابقه تکثیر انبوه تاس ماهیان کشورمان با هدف حفظ و بازسازی ذخائر از سابقه ای نزدیک به 40 سال برخوردار است. اما بیش از یک دهه از عمر پرورش تاس ماهیان در محیط های پرورشی نمی گذرد. نخستین بار پرورش تاس‌ماهیان، درسال 1369 در مجتمع تکثیر و پرورش ماهی شهید دکتر بهشتی (سدسنگر) آغاز شد.

فیل ماهی بزرگ ترین گونه ماهی در دریای خزر است که حداکثر وزن 1500-2000 کیلوگرم نیز صید شده و حداکثر خاویار آن بالغ بر 117 کیلوگرم بوده است. با توجه به ارزش بسیار بالای خاویار آن، متاسفانه از میزان ذخایر این گونه در دریای خزر به شدت کاسته شده، بطوری که میزان استحصال خاویار فیل ماهی که در سال های 50-51 حدود 43 تن بوده، به کمتر از یک تن تنزل یافته است. بیشترین میزان رها سازی این گونه در دریای خزر مربوط به سال 1386 و تعداد 1159051 عدد بوده است .طی سال های اخیر پرورش ماهیان خاویاری با سرعت قابل ملاحظه ای توسعه یافته است و یکی از سیاست های سازمان شیلات طی سال های اخیر توزیع و تامین بچه ماهی فیل ماهی برای این زیربخش نوپای آبزی پروری بوده است. در حال حاضر بیش از 42 مزرعه مجوزدار خاویاری به امر پرورش این گونه اقدام کرده اند که ظرفیت گوشتی بالغ بر 3300 و تولید خاویاری معادل 47 تن را دارا هستند.

تیلاپیا :

تیلاپیا به عنوان یک کلمه عمومی بکار گرفته می شود و بسیاری از گونه ها را که در خانواده "سیچیلید ماهیان" قرار می گیرند را در بر می گیرد. تیلاپیا رایج‌ترین ماهی پرورشی در دنیا است و در آفریقا، اروپا، آسیا، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی و اقیانوسیه پرورش داده می‌شود. هم اکنون در بسیاری از مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری در نیم کره غربی و شرقی یافت می‌شود. امروزه گونه های مختلف تیلاپیا سهم نسبتا عمده ای را در آبزی پروری آب شیرین به خود اختصاص داده اند. تولید بیش از 4507000 تن در سال 2012 ( گزارش فائو )دلیلی بر این ادعاست. نکته جالب توجه در این خصوص آن است که 20 درصد از این میزان تولید متعلق به خواستگاه اصلی این گونه یعنی آفریقا است و ما بقی آن متعلق به کشورهایی که تیلاپیا در آن به عنوان یک گونه غیر بومی یا اگزوتیک مطرح است. در این بین تیلاپیای نیل با تولید 3197000 تن بیشترین سهم از تولید را به خود اختصاص می دهد و قاره آسیا با تولید 3122000 تن تیلاپیای پرورشی پرچمدار تولید این گونه آبزی پروری است. همچنین میزان تولید تیلاپیا در آب های شور و لب شور در گزارش فائو در حدود 785000 تن ارائه شده است که بیانگر تولید سهم عمده این گونه ارزشمند در آبهای شیرین است. این گونه به منظور پرورش به بسیاری از کشورهای همسایه ایران وارد شده است.

ورود این گونه به ایران با صدور مجوز سازمان محیط زیست و سازمان دامپزشکی با واردات 40000 عدد بچه ماهی تیلاپیا به ایران در سال 1387 و واردات این گونه توسط موسسه تحقیقات و نگهداری آن در یزد همراه بوده است که با توجه به وضعیت کنونی این گونه در یزد و تکثیر انبوه آن و تلاش مرکز برای تولید تک جنسی تیلاپیا، به نظر می رسد در آینده ای نه چندان دور، این گونه به فهرست گونه های پرورشی کشور اضافه خواهد شد. طی سال های ورود این گونه پروژه های مختلفی در سطح تحقیقاتی انجام پذیرفته است که برخی از آنها عبارتند از تولید متراکم تیلاپیای قرمز در استخر و برداشت 1025 کیلوگرم در یک استخر 500 متر مربعی در یک دوره 6 ماه با ضریب تبدیل 0.7 ، تولید متراکم تیلاپیا در استخر بتونی با جریان آبی 3 لیتر در ثانیه و تولید 30 کیلوگرم در مترمکعب در یک دوره 5 ماهه ، پرورش متراکم تیلاپیا در قفس و تولید تیلاپیا در سیستم آکواپونیک بوده است . همچنین از سال 1390 مجوز پرورش تیلاپیا در استخرهای پرورشی بخش خصوصی بافق یزد صادر شده است که در سال گذشته 46000 عدد بچه ماهی تک جنس تحویل بخش خصوصی گردیده است./