مدیریت بحران؛ بررسی تجربه جهانی

دکترای توسعه سیستمیک و مشاور بین المللی امر بازسازی (سازمان برنامه توسعه سازمان مللUNDP)

باید این واقعیت تلخ را پذیرفت که افزایش تعداد بحران های طبیعی و اقلیمی یک پدیده جهانی و منطقه ای است و این خود نتیجه اقدامات بشر بوده وهشداری است که از قبل داده می شد. علت این پدیده ها به تغییرات آب و هوایی و اقلیمی در سطح جهان بر می گردد و منشا اصلی آن عکس العمل کره خاکی در قبال پدیده گلخانه ای و گرم شدن زمین در سطح جهان است، پدیده ای که اثرات آن را می توان در سراسر جهان از امریکای لاتین گرفته تا افریقا و تا آسیای جنوب شرقی شاهد بود. نکته دردناک این واقعیت آن است که جوامع فقیر و دور از دسترس آسیب پذیری بیشتری در قبال این بحرانها دارند، حتی در جوامع پیشرفته نیز گروهای کم درآمد بیشترین آسیب را از بحرانهای طبیعی میبینند بهترین مثال طوفان کاترینا در آمریکا و مصائب وارده بر فقرا و سیاهپوستان فلوریدا بود.

در جهان کنونی عکس العمل دولتها در قبال حوادث طبیعی و حفاظت از شهروندان خود بخشی از کارنامه آنها نه تنها نزد شهروندان خود بلکه جامعه جهانی و رسانه ها تلقی می شود. به همین دلیل و بر اساس حقوق متقابل ملت و دولت، سعی فراوانی به منظور بهبود واکنش دولتها به بحرانهای طبیعی در سراسر جهان در حال تکوین است.

در گذشته های دور اغلب جوامع محلی به ویژه مردم روستایی با اوضاع اقلیمی محلی خود آشنا شده و در حد محدودی توانایی مقابله و حفاظت از خود را داشتند، اما در سالهای اخیر با توجه به اینکه جو و اقلیم بازخوردهای سریع تری نسبت به گذشته پیدا کرده، مردم محلی توانایی کمتری در مقابله با سرعت این تحولات از خود نشان داده و از این نظر آسیب پذیری بیشتری دارند. آشنایی مردم محلی در این زمینه بسیار کمتر از قبل شده است و بر این اساس بسیاری به ویژه در جوامع روستایی و محلی، راه مقابله با این بحران های شدید را بخوبی نمی دانند ، و تراکم جمعتی نیز به مراتب بیشتر شده است بنابراین انتظار تلفات بیشتر بعید نیست. بیشتر این تلفات دامنگیر افرادی می شود که از جوامع فقیر محلی هستند و به علت ارتباطات و اطلاعات محدود ، نبود زیر ساخت ها و امکانات امداد و نجات قربانیان بیشتری می دهند.

مسئولیت حاکمیت و مدیریت دولتی در سطح ملی و منطقه ای در این زمینه چیست؟ بر اساس تجارب موفق جهانی و اصول مدیریت بحران باید آرایش جدیدی برای آمادگی در برابر حوادث داشته باشیم و راه حل اصلی استفاده از پدیده "پیش آگهی" (Early Warning) یا آماده سازی و پیش بینی است. چون در دنیای کنونی با توجه به پیشرفت علوم و تسلط بر اطلاعات ماهواره ای امکان پیش بینی دقیق تر و سریع تر بسیاری از حوادث بوجود آمده است و انتقال این اطلاعات به جوامع محلی در سریع ترین زمان ممکن، اصلی ترین عامل پیشگیری از فجایع است. هم اکنون اجزای این پیش آگهی یا هشدار از پیش مثل شبکه اطلاع رسانی در کشور ما آماده شده، اما مدیریت و ساز و کار اجرای آن ضعیف است. در نظام پیش اگهی، اطلاعات مربوط به رویدادهای احتمالی باید به روش های مختلف به گوش مردم مورد نظر برسد، اما در کشور ما فقط به ارائه اطلاعات به شکل عمومی بسنده می شود که این کافی نیست، چراکه ممکن است بسیاری از مردم به تلوزیون یا رادیو دسترسی نداشته باشند.در کشورهای پیشرفته ای مثل ژاپن ، سیستمی تعبیه شده که با ضمانت به مردم اطلاعات می دهد و علاوه بر این با منسجم کردن مردم و استفاده از توان نهادهای مردمی با سرعت زیاد و در فاصله زمانی کم ، عموم مردم را برای مقابله بحران آماده می کند. دو هفته پیش دولت ژاپن از طریق همین سیستم برای حفاظت از مردم خود در مدت زمان 5 ساعت، 170 هزار نفر را از یک منطقه به محل امن دیگر انتقال داد.

اصل اول مدیریت بحران نتیجه مداری است (Result based Management) و در روش نتیجه مداری انجام تکلیف هر دستگاه ملاک داوری و قضاوت نیست بلکه حصول به نتیجه مطلوب که حفاظت از جان مردم است ، هدف می باشد، اصلی که متاسفانه در کشور ما گم شده است. به طوری که بروز بسیاری از حوادث وسیل های اخیر از سوی سازمان هواشناسی پیش بینی شده بود، اما سازمان و نهاد و تشکیلاتی که در مردم آمادگی رویارویی با این بحران را ایجاد کند، وجود نداشت. در هیچ کجای دنیا اطلاعیه هواشناسی به منزله انجام وظیفه دولت نیست، باید از طریق تشکلهای دولتی و مردمی توان بسیج و آمادگی مردم را برای مقابله با بحران ایجاد کرد. درحوادث اخیر همه سازمانهای مرتبط مدعی اند که به وظیفه سازمانی خود عمل کرده اند اما این در حالی است که نتیجه این اقدامات که همانا نجات جان هموطنان ماست ، به حصول هدف نیانجامیده است.