پرواز حشره‌شناسان بزرگ جهان به ایران؛ در انتظار مصوبه مجلس/ تدوین و چاپ اطلاعات حشرات موزه هایک میرزایانس در 22 جلد

عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور امروز در گفتگویی اختصاصی با خبرنگار خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) با اعلام این خبر گفت: سال گذشته برای ایجاد قانون‌مندی در تبادلات ژنتیکی زیستی مراکز آموزشی، پژوهشی، اجرایی و تجاری کشور که به‌صورت دولتی یا خصوصی فعالیت دارند و به‌منظور صیانت از تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی کشور و جلوگیری از هدررفت ذخایر ژنتیکی، لایحه حفاظت از ذخایر ژنتیکی توسط کارگروه ذخایر ژنتیکی و زیستی مستقر در ستاد زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تدوین و برای تصویب به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد.

محسن مفیدی نیستانک با بیان اینکه موزه حشرات "هایک میرزایانس" تنها مرجع رسمی شناسایی حشرات در کشور است، افزود: در حال حاضر برای در اختیار گذاردن برخی اطلاعات و یا تبادل بعضی نمونه‌های حشرات به کشورهای دیگر عدم شمولیت یا خلاء قانونی دیده می‌شود.

وی با بیان اینکه موزه حشره‌شناسی یکی از شش کلکسیون ملی در مؤسسه گیاه‌پزشکی است، خاطرنشان کرد: به‌دلیل تلاش‌های زنده‌یاد هایک میرزایانس در گردآوری که از سال 1320 خورشیدی انجام داده بود، پس از فوت وی در سال 1378 با دستور وزیر کشاورزی وقت، این موزه به نام "هایک میزرایانس" نامیده شده است.

مفیدی با اشاره به اینکه این موزه به‌دلیل تعداد و تنوع نمونه‌ها و همچنین دارا بودن بیش از یک‌هزار و 600 نمونه تایپ به‌عنوان بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین موزه خاورمیانه محسوب می‌شود، ادامه داد: بیش از 4.5 میلیون نمونه حشره متعلق به 25 هزار گونه شناسایی‌شده در موزه وجود دارد.

معاون بخش تحقیقات رده‌بندی حشرات و موزه حشرات هایک میرزایانس نیز در گفتگو با ایانا اظهار داشت: راسته‌های بال‌پولک‌داران (پروانه‌ها) و سخت‌بال‌پوشان (سوسک‌ها) هر یک با بیش از 1.5 میلیون نمونه بیشترین تعداد حشرات را در موزه شامل می‌شوند که البته این دو راسته در طبیعت نیز بزرگ‌ترین راسته‌های حشرات را تشکیل می‌دهند.

هلن عالی‌پناه تصریح کرد: موزه هایک میرزایانس متشکل از 9 مجموعه شامل بال‌توری‌ها پنج‌هزار، بال‌ریشک‌داران سه‌هزار، بال‌غشائیان 200 هزار، چندجوربالان 350 هزار، دوبالان 150 هزار، راست‌بال‌مانندها 500 هزار و مساوی‌بالان (موریانه‌ها) 600 نمونه است.

وی یادآور شد: برای تشخیص دقیق حشرات علاوه بر نمونه‌های خشک و سوزن‌خورده، برخی از حشرات به‌صورت نمونه‌های الکلی و همچنین اسلاید میکروسکوپی از اندام‌های مختلف بدن حشرات در این موزه نگهداری می‌شوند.

وضعیت نگهداری، توسعه و تکمیل موزه

عضو هیأت علمی بخش رده‌بندی حشرات مؤسسه گیاه‌پزشکی نیز با اشاره به جایگاه جهانی حشرات ایران تأکید کرد: این موزه با شماره 1134810 در اندیس جهانی مجموعه‌های تنوع زیستی به ثبت رسیده است. همچنین کلیت مؤسسه به انضمام موزه در شورای سیاست‌گذاری ثبت آثار مورخ دی‌ماه 1390 به شماره 30500 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مفیدی نیستانک همچنین گفت: پژوهشگرانی از 25 کشور اروپایی و آمریکایی ازجمله آلمان، روسیه، لهستان، چک، فرانسه و آمریکا با محققین و اعضای هیأت علمی این موزه در ارتباط هستند.

وی با بیان اینکه هزینه‌های نگهداری، توسعه و تکمیل موزه عمدتاً از اعتبارات بخش رده‌بندی حشرات تأمین می‌شود، افزود: در سه دهه اخیر اعتبارات کاهش یافته است.

مفیدی خاطرنشان کرد: طراحی و شکل‌گیری این موزه مبتنی بر اساس استانداردهای جهانی بوده است و تا به حال تلاش کرده‌ایم که نمونه‌های نگهداری شده در این مکان مطابق با استانداردها تهیه و نگهداری شوند، اما مشکلات مالی تا حدودی رعایت این استانداردها را مشکل کرده است.

وی با اشاره به اینکه عمده منبع تأمین این هزینه‌ها، اعتبارات جاری مؤسسه است که توسط سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی تأمین می‌شود، ادامه داد: بخش تحقیقات رده‌بندی حشرات تنها مرجع رسمی شناسایی حشرات در کشور است که با سرویس‌های آموزش، مشاوره، تشخیص و شناسایی حشرات در قالب طرح‌هایی با مؤسسه‌های خصوصی و دولتی همکاری می‌کند، ازجمله می‌توان به پروژه‌های شناسایی گونه‌های حشرات زاگرس برای سازمان حفاظت از محیط‌زیست و نیز شناسایی نمونه‌ها و مجموعه‌های حشرات با مشارکت مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و شناسایی گونه‌های قرنطینه‌ای برای سازمان حفظ نباتات کشور اشاره کرد.

مفیدی تصریح کرد: همچنین این مؤسسه در زمینه آموزش (مهارت‌آموز و کارآموز) به دانشگاه‌ها و مراکز علمی و همچنین شناسایی گونه‌های که از مراکز استان‌ها و یا مراکز آموزشی و پژوهشی فرستاده می‌شوند نیز سرویس‌های تحت تعرفه‌های مصوب هیأت امنای سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی ارائه می‌کند.

عالی‌پناه، معاون بخش تحقیقات رده‌بندی حشرات و موزه حشرات هایک میرزایانس در پاسخ به پرسشی در زمینهٔ طرح توسعه و تکمیل حشرات موزه اظهار داشت: اعضای هیأت علمی با همکاری حشره‌شناسان در استان‌های کشور به‌طور متوسط سالانه دو تا سه طرح برای جمع‌آوری حشرات و ارتقای کیفیت و کمیت موزه اجرا می‌کند. همچنین نمونه‌هایی که توسط افراد مختلف برای شناسایی به موزه می‌فرستند یا توسط اساتید و دانشجویان اهدا می‌شوند نیز در موزه گردآوری می‌شود.

شیوه مرسوم کشتن حشرات، مخل کارهای ژنتیکی

عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور با اشاره به اینکه مخاطبان اصلی این موزه دانش‌پژوهان هستند، یادآور شد: برای حفظ غنای ژنتیکی موزه تلاش می‌کنیم تا در زمان جمع‌آوری نمونه‌ها از شیوه‌های صحیح اتاله کردن حشرات استفاده شود تا آسیبی به DNA نمونه‌ها وارد نشود.

مفیدی تأکید کرد: شیوه مرسوم کشتن حشرات با سیانور به دلیل اضمحلال بافت، برای انجام کارهای ژنتیکی و مولکولی مناسب نیست.

وی همچنین گفت: به این منظور بسیاری از نمونه‌ها در الکل خالص نگهداری می‌شوند که خوشبختانه این روش در حال توسعه است.

مفیدی در ادامه افزود: در این شیوه، حشرات به صورت تئوری تا ابد قادر به نگهداری خواهند بود.

وی در پاسخ به پرسشی در زمینهٔ دیجیتالی کردن اطلاعات موزه خاطرنشان کرد: سایت اختصاصی موزه فعال و داده‌های مربوط به بیشتر حشرات و راسته‌های آن موجود است.

مفیدی ادامه داد: البته اطلاعات مربوط به برچسب‌های حشرات و عکس‌های دیجیتالی به دلایل فنی بر روی سایت موزه قرار ندارد.

وی تصریح کرد: بخش قابل توجهی از اطلاعات حشرات به‌صورت چک‌لیست‌ها (بر اساس خانواده) در 22 جلد تهیه و چاپ شده است.

معاون بخش تحقیقات رده‌بندی حشرات و موزه حشرات هایک میرزایانس درباره شرایط بازدید علاقه‌مندان از این موزه نیز اظهار داشت: در گذشته گروه‌های دانش‌آموزی و دانشجویی با هماهنگی روابط عمومی از مجموعه‌های موزه دیدن می‌کردند، اما از پنج سال پیش به‌منظور حفاظت از نمونه‌های موجود نمایشگاه دائمی دستاوردهای مؤسسه بازگشایی‌شده است که گروه‌های دانش‌آموزی می‌توانند از غرفه‌ موزه بازدید کنند.

عالی‌پناه یادآور شد: مؤسسه با کلکسیونرهای غیرحرفه‌ای و غیرعلمی که صرفاً حشرات را به‌دلیل زیبایی جمع‌آوری می‌کنند تعاملی ندارد، چرا که نمی‌توان به شناسنامه‌ای که برای حشرات (اسم علمی و مکان جمع‌آوری) ارائه می‌دهند، تکیه کرد.

وی در پایان تأکید کرد: البته برخی مجموعه‌داران علمی نیز در کشور فعال هستند که ما با تعدادی از آنها تعامل داشته و از اطلاعات آنها استفاده می‌کنیم.

هایک میرزایانس که بود؟

گفتنی است، زنده‌یاد هایک میرزایانس متولد 1299 خورشیدی در شهر قزوین و خانواده‌ای ارمنی است. وی پس از اتمام تحصیلات رشته حشره‌شناسی دانشگاه تهران، در آزمایشگاه حشره‌شناسی زنده‌یاد جلال افشار به جمع‌آوری و شناسایی فون حشرات ایران پرداخت و در سال 1324 به کمک چند حشره‌شناس روسی ازجمله الکساندروف، چواخین و کریوخین یک مجموعه‌ای قابل توجه از حشرات در وزارت کشاورزی (فلاحت) ایجاد کرد. این مجموعه در سال 1342 با حدود 60 هزار نمونه حشره خشک به انسیتو بررسی آفات و بیمارهای گیاهی (مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی فعلی) منتقل شد و از سال 1347 با ایجاد طرح ملی و مستمر فون حشرات تاکنون تعداد نمونه‌ها به حدود 4.5 میلیون حشره رسیده است./

گزارش: زینب هاشمی

A-940725-01