گفت و گو با علیرضا دائمی، معاون برنامهریزی و امور اقتصادی وزیر نیرو
سدها پس از سیلاب ...
از زمان احداث سد دز و از زمانی که ایستگاه اندازهگیری ما در این منطقه مشغول به کار شده است؛ یعنی از حدود ٥٠ سال پیش تاکنون هنوز سیلابی به بزرگی سیلاب اخیر ثبت نشده است؛ البته سرریز سد دز توانایی تخلیه سیلابهای بیش از این را هم دارد؛ اما هنوز این موقعیت پیش نیامده است.
بارندگیهای اخیر که بهشدت در حوزه زاگرس جنوبی و البرز شمالی متمرکز بودند از همان ابتدا سیلابهای سنگینی را بهسوی دشتهای فرودست فرستادند اما سدها توانستند بخش عمده این سیلابها را تسکین دهند. گرچه مخزن برخی از سدها، از جمله سد کهنسال دز، توان مهار سیلاب بیسابقه را نداشتند و بخشی از آن را به دشتهای پاییندست فرستادند تا سلامت سازه و تجهیزات سد حفظ شود که این مسئله ویرانیهایی در پاییندست از خود بهجا گذاشت.
البته علیرضا دائمی، معاون برنامهریزی و امور اقتصادی وزیر نیرو، پس از وقوع سیلابها تأکید کرده بود اگر سدهای خوزستان نبودند، خسارت این سیلاب در خوزستان بسیار شدید و غیرقابلجبران میشد. دائمی در گفتوگویی که با «شرق» داشت هم تأکید کرد که در دیگر مناطق پربارش خوزستان، سدهای زنجیرهای کارون نیز توانستند سیلابهای این رودخانه خروشان را تسکین دهند و اضافه آب سیلاب را به مخزن سد گتوند هدایت کنند. به گفته این مقام مسئول، سد گتوند که از زمان آبگیری و حلشدن گنبدهای نمکی بستر مخزن به بحران شوری آب دچار شده، حالا میهمان حجم انبوهی آب شیرین شده است که فعلا در سطوح بالاتر، از شوری در امان هستند اما براساس نظرات کارشناسی، برخی حوادث میتوانند این وضعیت را ناپایدار کنند و ازاینرو آب شیرین مخزن گتوند نمیتواند برای مدت طولانی شیرین بماند. به گفته او، اکثر سدهای حوزههای پربارش کاملا آبگیری و برخی نیز سرریز شدهاند و دراینمیان سرریز سد دز شاید تا یکماه دیگر ادامه داشته باشد.
در روزهای اخیر شاهد بارندگیهای بیسابقهای در کشور بودیم که وقوع سیلاب را نیز در پی داشت. در این بارندگیها وضعیت آبگیری سدهای کشور چگونه بوده است؟
بارندگیهای اخیر به شدت در حوزه زاگرس جنوبی و البرز شمالی متمرکز بوده است؛ در البرز شمالی، سدها آبگیری شدهاند، حالا سد سپیدرود سرریز دارد و حجم اضافی آب از مخزن به سمت پاییندست تخلیه میشود. در قسمتهای جنوبی کشور نیز سد کرخه خوشبختانه حدود ٣,٨میلیارد مترمکعب آبگیری شده است و نسبت به سالهای قبل وضعیت بهتری دارد. سد دز کاملا پر شده و سرریز دارد. سدهای کارون و سد شهید عباسپور نیز تقریبا آبگیری شده و بهگونهای مدیریت میشوند که بتوانند سیلابهای احتمالی آتی را کنترل کنند و آمادگی تسکین سیل را داشته باشند. در قسمتهای غربی کشور نیز اغلب سدها، حتی سدی که بهرهبرداری از آن به تازگی شروع شده بود، پر شدهاند. سد سیمره آبگیری شده و این کار ادامه دارد. در قسمتهای غربی کشور، در حوزه استانهای لرستان، کهگیلویهوبویراحمد و ایلام، در ٢٤ ساعت ١٧٠ میلیمتر بارندگی داشتهایم، در حالی که متوسط بارندگی کشور حدود ٢٤٠ میلیمتر بوده و این میزان برای یک روز بسیار زیاد است. در حوضه دز، در عرض شش ساعت صد میلیمتر بارندگی داشتهایم که سیلاب بزرگ هشتهزار مترمکعب در ثانیه را ایجاد کرد.
در جریان این سیلاب آیا هیچ یک از سدها، اعم از سدهای تکمیلشده و دردستتکمیل، آسیب ندیدهاند؟
نه. مشکل خاصی برای سدها نداشتهایم. البته وقتی میگوییم «سد»، باید تعریفی جامع از آن داشته باشیم که تکلیف روشن باشد. ما فعلا از سد بلند صحبت میکنیم؛ به معنای سازهای که ارتفاع بالای ١٥ متر و مخزن بالای پنجمیلیون داشته باشد. من از وضعیت بندهای کوچک که تعداد آنها زیاد است و دستگاههای دیگر آنها را میسازند، اطلاعی ندارم. من از سدهای ملی صحبت میکنم که آسیبی به سازه هیچیک از آنها وارد نشده است. درمورد سازههای تکمیلنشده هم اطلاعی ندارم که دچار آسیب شده باشند.
وضعیت سدهای تهران به چه صورتی است؟
سدهای تهران در شرایط متوسط قرار دارند. گرچه نسبت به سال گذشته به وضعیت بهتری رسیدهاند اما هنوز ظرفیت آبگیری آنها گسترده است و برای مهار بارشهای احتمالی آینده آمادگی کامل دارند.
سدهایی که مخازن آنها پر شده است چه وضعی دارند و چگونه مدیریت میشوند؟
منابع آبی مازاد این سدها فعلا از دسترس خارج میشوند. مثلا پیشبینی میکنیم سد دز احتمالا تا یک ماه آینده سرریز داشته باشد اما از آنجا که خوزستان خاک بسیار سفت و سنگینی دارد، آب در خاک آن نفوذ نمیکند و سفره آب زیرزمینی نداریم، پس آبی که به منطقه دشت خوزستان میرسد عملا از مسیر تالابها یا از طریق خلیج فارس از دسترس خارج میشوند. در رودهای بزرگ خوزستان، به جز در سدهای گتوند و کرخه که ظرفیت آنها باقی است، سدهای دیگر تقریبا کامل آبگیری شده و برخی از آنها مانند سد دز سرریز دارند و آب را تخلیه میکنند.
یعنی اگر حالا سیلابی به سد دز برسد، کاملا رد میشود؟
بله. شرایط به این شکل است که اگر سیلابی بیاید، دیگر سد نمیتواند آن را دفع کند یا تسکین بدهد. برای همین بعد از اینکه سیلاب اصلی عبور کرد باید به اندازهای آب را از مخزن تخلیه کنند که سد برای مهار سیلابهای احتمالی آینده آماده باشد. اصولا مدیریت سیل به این شکل است که مجبور هستیم سدها را کمی خالی نگه داریم تا اگر سیلابی به سد رسید، کنترل شود. این بار ورودی سیلاب بالای هشتهزار مترمکعب بود که بعد از تسکین سیلاب، خروجی به چهارهزار و ٨٠٠ تا پنجهزار مترمکعب رسید.
گفته میشود این سیلاب در ١٠٠ سال اخیر بیسابقه بودهاست آیا شما این را تأیید میکنید؟ سازه سد دز سابقه و توان تخلیه این حجم از سیلاب را دارد؟
از زمان احداث این سد و از زمانی که ایستگاه اندازهگیری ما در این منطقه مشغول به کار شده است؛ یعنی از حدود ٥٠ سال پیش تاکنون هنوز سیلابی به بزرگی سیلاب اخیر ثبت نشده است؛ البته با استفاده از فرمولهای هیدرولوژی و محاسبه دوره بازگشت پدیدهها، شاید بتوان آمارهای دیگر با عددهای بالاتری را استخراج کرد؛ اما در واقعیت سیلابی با این حجم در طول عمر بیش از ٥٠ساله سد دز بیسابقه بوده و ثبت نشده است. البته سرریز سد دز توانایی تخلیه سیلابهای بیش از این را هم دارد؛ اما هنوز این موقعیت پیش نیامده است.
سؤال این است که مگر پیشبینی وقوع سیلاب و پرشدن سدها وجود نداشته است که از قبل بخشی از مخازن سدها، بهخصوص سد دز را تخلیه کنید؟
درصد تخمین پیشبینیهای هواشناسی آنگونه نیست که بگوییم حتما اتفاق میافتد. مثلا یک سال با گزارشهای هواشناسی، مقداری از مخازن سدها را برای آمادهسازی سیلابها تخلیه کردیم و بعدا که سیلابی نیامد، دچار مشکل شدیم. مدیریت سد و مدیریت بهرهبرداری از سد، کار فوقالعاده پیچیدهای است. جدای از این، در بارندگیهای اخیر، زمان پیشبینی وضعیت آبوهوایی از زمان وقوع سیلاب فاصله چندانی نداشت و سدها از همان زمان شروع به تخلیه مخزن کردند. مخزن دز با بیش از٢٠٠میلیون مترمکعب ظرفیت خالی، توانست تسکین سیلاب داشته باشد، در حالیکه اگر مخزن کاملا پر بود عملا امکان تسکین سیل نداشت و سیلابی که به پاییندست رود میرسید بسیار شدیدتر از سیلابهای فعلی بود.
وضعیت گتوند چطور است؟
گتوند پایینترین سدی است که بر پیکره آبی کارون بسته شده است. به این معنا که سدهای زنجیرهای کارون اعم از کارون ٣، کارون ٤ و سد شهید عباسپور میتوانند بهتدریج مدیریت شوند و گتوند با مخزن بزرگتر، وظیفه پایانه نهایی آب را دارد و آب خروجی از سدهای بالادستی توسط آن کنترل میشود.
با توجه به گنبدهای نمکی بستر این سد که گفته میشد باعث شورشدن آب خواهد شد، چه بر سر آبهای ورودی به مخزن آن میآید. این آبها هم شور میشود؟
آب شور سد گتوند به دلیل وزن سنگین آن در پایین مخزن قرار میگیرد و به سطوح بالا نمیآید. این شرایطی است که حالا وجود دارد. حجم آب شوری در پایین مخزن وجود دارد و آب سطوح بالای مخزن با کیفیت آبی که رودخانه کارون به آنجا رسانده، یکسان است. مادامی که این شرایط پایدار باشد، مشکل خاصی وجود ندارد.
وقتی آب زیادی پشت سد جمع میشود احتمال پیشروی آب شور به بالا وجود ندارد؟
معمولا آب شور پایین میماند و به سمت بالا حرکت نمیکند. مادامی که حادثه خاصی اتفاق نیفتد این وضعیت پایدار خواهد بود. به صورت کلی میتوان گفت وضعیت آنجا بهگونهای نیست که فعلا آب مخزن شور باشد، اما نظر کارشناسی این است که پایداری این وضعیت نمیتواند بسیار طولانیمدت و تاریخی باشد.
یعنی تا ابد قرار نیست آب سطوح بالایی مخزن سد گتوند شیرین بماند؟
نه، نمیماند. در هر صورت برخی از حوادث میتوانند شرایط را ناپایدار کنند.
چه حوادثی شرایط را تغییر میدهد؟
در این زمینه در دانشگاه تهران مطالعاتی انجام شده است. این پرسش را از آنها بپرسید.
اگر سدها نبودند پیشبینی شما از میزان آسیبها چقدر بود؟
اتفاقا من به همکاران در مؤسسه تحقیقات آب گفتهام بررسی کنند که اگر تسکین سیلاب انجام نمیشد مثلا در آبادان و خرمشهر یا کردستان چقدر سیلاب داشتیم، اما بههرحال این مسئله نیاز به مطالعاتی دارد و برای رسیدگی به آن لازم است از مدلهای ریاضی استفاده شود؛ ولی به صورت کلی اگر بخواهیم بگوییم بدون سدها چه وضعیتی رخ میداد، میتوان به این فکر کرد که در هر صورت یک سیل هشتهزار مترمکعب در ثانیه به پنجهزار مترمکعب در ثانیه تسکین پیدا کرده؛ مثلا اگر سد دز نمیتوانست این تسکین سیلاب را داشته باشد تمام آن سیل هشتهزار مترمکعبی وارد رودخانه میشد و به سمت شهرهای پاییندست مانند دزفول و اندیمشک و... میرفت که طبعا خسارتهای فوقالعاده سنگینی میرساند.
پرشدن مخازن سدها، خسارتی به بالادست سدها نرسانده است؟
سد دز بیش از ٥٠ سال است که ساخته شده و حریم دارد. یعنی به جز ترازی که آب تا آنجا بالا میآید، در ارتفاعی بالاتر از آن هم تأسیساتی وجود ندارد. سد کرج و باقی سدها هم به همین صورت هستند. سدهای جدیدی هستند که ساخته میشوند و ممکن است هنوز تملک اراضی نشده باشند که احتمال بروز خسارت به تأسیسات و احیانا روستاهای بالادست وجود دارد، اما معمولا سعی میشود بدون تملک اراضی، سد به بهرهبرداری نرسد.
مواردی بوده که تملک اراضی صورت نگرفته باشد؟
سدهایی که آبگیری شده تا چند متر بالاتر از تراز حداکثری مخزن سد تملک و فنسکشی شدهاند. ممکن است سدهای دردست ساخت هنوز تملک اراضی نشده باشند که اینها هم اگر تکمیل شوند و اراضی آن خریداری نشود حتما با بالاآمدن تراز، آسیب زیادی وارد میکنند.
حالا با پرشدن سدها، مشکلات آب مناطق پاییندست برای چه مدتی حل میشود؟
متأسفانه هنوز در قسمتهایی از فلات مرکزی کمبود بارندگی داریم. البته بارشها در شرق کشور ادامه دارد و این جبهه باید از کشور خارج شود تا تحلیل جامعی از وضعیت داشته باشیم، اما مسلما وضعیت آبی نسبت به سال گذشته بهتر خواهد بود. گرچه هنوز در بسیاری از مناطق بارندگی کمتر از متوسط سالانه است. فعلا به جز چهار استان کرمان، یزد، اصفهان و هرمزگان که هنوز بارندگیهای جدی نداشتهاند، در دیگر مناطق نسبتا بارندگیهای خوبی رخ داده است. البته اصفهان هم با توجه به بارندگیهای خوب بالادست در کوهرنگ میتواند وضعیت بهتری پیدا کند. با بارندگیهای غرب کشور هم نمیتوان گفت که مشکل آب کشور حل شده است. ما میتوانیم اطمینان داشته باشیم که مثلا شبکه پاییندست سد دز امسال کاملا آب خواهد داشت و سهمیهبندی آب صورت نخواهد گرفت. در مورد کرخه نیز که سال گذشته بخشی از اراضی زیردست آن کشت نشده بود، امسال شاهد توسعه کشاورزی خواهیم بود. به هر حال مشکلات کمتری خواهیم داشت؛ تالابها آبگیری شدهاند و حجم آبی که وارد تالابهای پاییندست شده، مقداری در تثبیت وضعیت مؤثر خواهد بود. در قسمتهای شرقی کشور نیز سدها و تالابها آبگیری شدهاند و میتوان اطمینان بیشتری به آینده داشت.
سیلابهای اخیر و آبی که پشت سدها جمع شده چقدر به تولید برق کمک کرده است؟
مجموعه نیروگاههای آبی بزرگ کشور روی دو بدنه آبی دز و کارون قرار دارند. دیگر نیروگاههایی که مثلا روی سدهایی مثل سد کرج یا سدهای کوچک درست شدهاند به اندازه نیروگاههای دز و کارون تأثیرگذار نیستند. فعلا نیروگاههای دز و کارون با حداکثر توان برق تولید میکنند. در مدیریت بهرهبرداری سد نکته اول این است که در حد امکان آب از طریق نیروگاه و بعد از آن از سرریز تخلیه شود. اگر تخلیه آب از سرریز هم مخاطرهآمیز شود با بازکردن دریچههای تحتانی هم به تخلیه کمک میشود. فعلا در سد دز هر سه این مراحل انجام شده است و در کنار اینکه نیروگاه با حداکثر توان آب را تخلیه میکند، از سرریز و دریچههای تحتانی نیز تخلیه میشود.
در خبرها آمده بود که بارشها به شرق کشور و افغانستان منتقل شده است. با بارشهای این مناطق، وضعیت هیرمند و دریاچه هامون چطور میشود؟
هامون بزرگترین دریاچه آب شیرین کشور است که ٢٠میلیارد مترمکعب ذخیره قبلی داشته. مسلما حالا با بارشهای سنگینی که در ناحیه افغانستان صورت گرفته اگر آب به هامون برسد وضع آنجا هم مناسب خواهد شد، در عین حال هنوز در خود این مناطق هم امکان بارش وجود دارد.
سدهای افغانستان میتوانند سیلاب را مهار کنند؟
دراینباره اطلاعات چندانی ندارم.
دیدگاه تان را بنویسید