روستاییان در طوفان رکود تورمی ناشی از هدفمندی یارانه‌ها

گزارش: سعیده فتحی

اثرات سیاست‌های اقتصادی در سال‌های 80 تا 84 تا سال 87 بهبود و تعادل در درآمد و هزینه خانوار روستایی را نشان می‌دهد، اما اجرای ناکارآمد سیاست‌های اقتصادی ازجمله اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها از سال 88 تا 92 تکانه‌های شدیدی بر خانوار روستایی وارد کرد که اثرات آن به گفته کارشناسان تا سال 96 کماکان ادامه خواهد داشت.

با توجه به جداول یک و دو، طی سال‌های 1380 تا 1393 روند هزینه‌های مربوط به خانوار شهری و روستایی متغیر بود، طوری که بیشترین افزایش هزینه‌ها در سال 1388 تا 1392 مشاهده شده است، در حالی که طی سال‌های 1380 تا 1384 و همچنین 1384 تا 1388 هزینه‌ها روند افزایشی بسیار اندکی داشت. اثرات افزایش هزینه سال‌های قبل هنوز در سال 1393 نیز وجود دارد. اقتصاد ایران در بخش تولید ناخالص داخلی طی سال‌های 1380 تا 1384، روند افزایشی از 4.7 به 5.4 درصد تجربه کرد، اما سپس روند کاهشی بسیار زیادی داشته و از 5.4 به سه درصد طی سال‌های 1384 تا 1388 و از سه به منفی 1.9 درصد در طی سال‌های 1388 تا 1392 رسید و در واقع شاهد رکود توام با تورم اقتصادی بسیار بالایی در کشور بودیم، اما خوشبختانه در سال 1393 رشدی بالایی در حدود سه درصد نشان داد؛ بنابراین از آنجا که طی سال‌های 1388 تا 1392 افزایش هزینه بالا و تولید ناخالص بسیار پایینی نسبت به سال‌های قبل داشتیم، اثرات منفی آن کماکان در سال 1393 با تداوم رکود تورمی اقتصادی بالایی به‌ویژه در خانوار روستایی همراه بود.

بیشترین قسمت افزایش هزینه‌ها در سال 1388 تا 1392 مربوط به هزینه‌های غیرخوراکی در خانوار شهری و روستایی بود. در خانوار شهری عمدتاً صرف ساخت و مسکن و در خانوار روستایی عمدتاً ساخت و مسکن و بهداشت می‌شد. هزینه‌های خوراکی هر دو خانوار شهری و روستایی عمدتاً به غلات و گوشت اختصاص داشت. طی سال 1393 هزینه‌ها افزایش اندکی نشان داد و هنوز تحت تأثیر روال سال‌های 1388 تا 1392 بود. هرچند که نرخ تورم کنترل شده بود و نسبت به سال‌های 1387 و 1392، بسیار کاهش داشت (و حتی به نصف رسیده بود) (نمودار 2)، اما با این حال بحث نقدینگی و افزایش هزینه نهاده‌ها وجود داشت. در ادامه هزینه‌ها و درآمد خانوار روستایی و شهری مورد بررسی واقع می‌شود.

تغییرات هزینه و درآمد خانوار شهری و روستایی طی سال 1380 تا 1393

جدول 1: متوسط هزینه کل، هزینه خوراکی و دخانی و غیرخوراکی سالانه خانوار شهری و روستایی از سال 80 تا 93 (هزار ریال) (مرکز آمار ایران)

جدول 2: متوسط درآمد کل سالیانه خانوار شهری و روستایی از سال 80 تا 93 (هزار ریال) (مرکز آمار ایران)

1- هزینه‌های خانوار شهری و روستایی

طبق جدول شماره یک، در سال 1393 خانوارهای شهری سالانه به‌طور متوسط 235 میلیون ریال برای خرید و بهره‌مندی از کالاها و خدمات مصرفی هزینه کرده‌اند. این مبلغ نسبت به سال 1392 رشدی معادل 14 درصد داشت. متوسط هزینه خانوارهای روستایی در این سال برابر با 138 میلیون ریال بود که نسبت به سال 1392 رشدی معادل 6.9 درصد داشت. از مقدار هزینه‌های برآورد شده سهم مربوط به هزینه‌های خوراکی و دخانی برای خانوار شهری و روستایی به ترتیب 24.75 و 41.17 درصد کل هزینه‌ها و سهم مربوط به هزینه‌های غیرخوراکی برای خانوار شهری و روستایی به ترتیب 75.25 و 58.8 درصد کل هزینه‌ها بود؛ بنابراین میزان افزایش هزینه در خانوار شهری بیش از دو برابر خانوار روستایی در سال 1393 برآورد شده است (نمودار 1) زیرا در سال 1393 نرخ تورم به ترتیب در ساخت مسکن، حمل و نقل و ارتباطات و بهداشت و درمان بیشترین رشد را داشت. با توجه به ارجحیت داشتن ساختمان ملکی نسبت به استیجاری در خانوار روستایی و بالا بودن میزان حمل و نقل به‌دلیل دوری از شهر، بیشترین هزینه غیرخوراکی خانوار روستایی به این هزینه‌ها اختصاص پیدا کرده بود و سبب افزایش هزینه خانوار روستایی نسبت به خانوار شهری شده بود که در طی سال‌های 1388 تا 1392 نیز همین روند برای خانوار روستایی تقریباً وجود داشت.

نمودار 1: متوسط هزینه کل خانوار شهری و روستایی (مرکز آمار ایران)

در سال 1393، بُعد خانوار با 0.9 درصد کاهش به رقم 3.44 نفر رسید. به این ترتیب رشد واقعی هزینه سرانه خانوار در سال 1393 بر حسب قیمت‌های ثابت 1390 معادل 0.5 درصد است و لذا کاهش تعداد اعضای خانواده، میزان هزینه‌ها را کاهش داده بود، اما رکود اقتصادی همچنان بر میزان هزینه تأثیرگذار بود.

افزایش هزینه خانوار روستایی و شهری ناشی از وجود تحریم‌ها و همچنین ناشی از افزایش قیمت‌ها (وجود نرخ تورم) است. با توجه به نمودار، طی سال‌های 1380 تا 1384 نرخ تورم تقریباً روند ثابتی داشت، اما به مرور بیشترین نرخ تورم در سال 1387 و 1392 مشاهده شد. در نهایت در سال 1393، نرخ تورم از نقطه اوج خود از 40.4 درصد در مهرماه 1392 به 15.6 درصد در اسفندماه 1393 تنزل یافت (نمودار 2). کنترل و سالم‌سازی نقدینگی و همچنین، مدیریت مناسب نرخ ارز و به تبع آن مهار قابل ملاحظه انتظارات تورمی در کنترل نرخ تورم در سال 1393 تأثیرگذار بوده است؛ بنابراین این نتایج نشان می‌دهد که دولت به جای تمرکز بر افزایش میزان درآمد خانوارها، برای کنترل نرخ تورم اقدامات بسیار موفقیت‌آمیزی انجام داده است و همین امر عملاً باعث بهبود قدرت خرید خانوار روستایی و افزایش درآمد مخفی آنها شده است.

نمودار 2: نرخ تورم (درصد) از سال 1380-1393 (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران)

در سال 1393، به‌رغم کاهش نرخ تورم و افزایش ارزش واقعی دستمزدها، ضریب جینی (توزیع نابرابر درآمدها) افزایش یافت و از رقم 0.3952 در سال 1392 به رقم 0.3999 رسید و نشان‌دهنده افزایش کمتر ضریب در سال 1393 است. این امر مانع از دسترسی افراد کم‌درآمد و عمدتاً خانوار روستایی به مزایای حاصل از رشد اقتصادی در جامعه می‌شود. کاهش درصد قیمت‌ها در افزایش محدوده ضریب جینی مؤثر بوده است.

2- انواع درآمدهای یک خانوار شهری و روستایی

طبق جدول شماره دو، میزان متوسط درآمد خانوار شهری در سال 1393 حدود 241 میلیون ریال بود که نسبت به سال 92 رشدی معادل 17.97 درصد داشت که عمدتاً از مشاغل متفرقه مانند حقوق بازنشستگی، سود سرمایه‌گذاری، رایانه‌ها و... تأمین می‌شود و درآمد حاصل از مشاغل آزاد پس از کسر هزینه‌های شغلی تأثیر مثبتی بر افزایش درآمد خانوار نداشته است (نمودار 4). این نکته قابل ذکر است که در سال 1391 کمترین میزان درآمد خانوار شهری را داشتیم (نمودار 3) به این دلیل که فعالیت اقتصادی و منبع درآمد قابل قبولی در جریان نبود و حدود 78 درصد از رشد درآمد سرانه آنها از دریافت یارانه نقدی تأمین شده که این وضعیت نمی‌توانست به بهبود وضعیت اقتصادی خانوارهای ایرانی منجر شود؛ چرا که منابع اصلی درآمد که شامل بخش مزد و حقوق بگیری و مشاغل آزاد و تولیدی بوده است، سهمی در تأمین درآمد خانوار شهری نداشته است و به نوعی رکود اقتصادی در جامعه حاکم بوده است.

متوسط درآمد خانوار روستایی هم در این سال حدود 139 میلیون ریال بود که نسبت به سال 1392 حدود 14.83 درصد رشد داشت. با توجه به نمودار 5، عمده­ترین افزایش درآمد، از مشاغل مزد و حقوق‌بگیری بود که در بین آنها خانوارهایی که سرپرست آنها در بخش "دفاتر مرکزی" به کار اشتغال داشته‌اند، بیشترین درآمد و خانوارهایی که سرپرست آنها در بخش "ساختمان" به کار اشتغال داشته‌اند، کمترین درآمد را در سال ۱۳۹۳ داشته‌اند. لازم به ذکر است که در سال 1391بیشترین میزان درآمد خانوار روستایی را داشتیم (نمودار 3) که نسبت به سال قبل 27 درصد افزایش داشته است. داده‌های آماری حاکی از آن است که دریافت یارانه نقدی یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های درآمد در سال 1391 محسوب شده که این نتایج نشان از افزایش بی‌تعادلی بین فضای واقعی اقتصاد با فضای پولی است زیرا در کنار افزایش درآمد ناشی از یارانه نقدی، بحث نقدینگی و افزایش قیمت نهاده‌ها نیز اتفاق می‌افتد و خانوار روستایی هیچ افزایش درآمدی از حوزه کشاورزی (به‌عنوان اصلی‌ترین منبع درآمد) یا مشاغل آزاد دیگر نتوانسته کسب کند و به نوعی افزایش درآمد در کنار افزایش نرخ تورم (طبق نمودار 2؛ حدود 30.5 درصد و دو برابر سال 1393) و افزایش رو به رشد قیمت‌ها همراه بوده است.

نمودار3: متوسط درآمد کل خانوار شهری و روستایی (مرکز آمار ایران)

آمارها نشان می‌دهد که در سال 1393 تغییرات ارزش افزوده گروه صنایع و معادن، نفت و خدمات روند رو به رشدی نسبت به سال گذشته داشت و همین عامل روی نرخ رشدی درآمد مزد و حقوقی خانوار شهری و روستایی تأثیر مثبتی داشته و حتی درآمد خانوار شهری 3.14 درصد بیشتر از درآمد خانوار روستایی افزایش پیدا کرده است (نمودار 6).

در سال 1393، نرخ بیکاری کشور توسط مرکز آمار ایران 10.6 درصد برآورد شد که نسبت به سال قبل 0.2 افزایش نشان می‌دهد. این نرخ در مناطق شهری با 0.2 درصد کاهش به 11.6 درصد و در مناطق روستایی با 0.9 واحد درصد افزایش به 7.9 درصد رسید. تداوم خشکسالی‌های اخیر در کاهش اشتغال و افزایش نرخ بیکاری جمعیت روستایی مؤثر بوده است. در این سال به تعداد 161.6 هزار فرصت شغلی از مجموع شاغلان روستایی کاسته شد. با توجه این موضوع در سال 1393 سهم مشاغل آزاد کشاورزی و غیرکشاورزی در خانوارهای شهری و روستایی افزایش زیادی نشان نداد.

علت تأثیر کمتر مشاغل کشاورزی روی درآمد خانوارها این است که رشد ارزش افزوده بخش کشاورزی به قیمت ثابت در سال 1392 حدود 4.7 درصد بوده که در سال 1393 کاهش نشان داده و به 3.8 درصد رسیده است. رشد مزبور در شرایطی حاصل شد که میزان بارندگی در سال 1393 حدود 9.2 کاهش داشت. وضعیت مذکور می‌تواند تحت تأثیر فشار غیرمتعارف به منابع آب‌های زیرزمینی حاصل‌شده باشد.

در سال 1393 صادرات کالاها و خدمات به میزان 29 میلیارد دلار و رشد 12 درصدی داشت و واردات هم به میزان 46.5 میلیارد دلار و حدود 5.7 درصد کاهش نشان داد، اما با این حال نسبت به سال گذشته روند افزایشی داشت؛ زیرا در سال 1392 میزان واردات حدود 18.7 درصد کاهش نشان می‌داد. در بخش کشاورزی متوسط قیمت هر کیلوگرم صادرات محصولات کشاورزی حدود 1.1 دلار بوده در صورتی که هر کیلوگرم واردات این محصولات 0.5 دلار (50 سنت) بوده است؛ بنابراین داشتن حجم بالای واردات با ارزش کمتر از سال گذشته (کاهش 10.37 درصدی نسبت به سال 1392) یکی دیگر از عواملی است که تأثیر چندانی بر درآمد دولت و به مراتب درآمد خانوارها نداشته است، اما با میزان صادرات بالا توانسته‌اند، هزینه مربوط به واردات را جبران کنند، اما از طرف دیگر میزان صادرات محصولات کشاورزی (14 درصد کل محصولات) کمتر از میزان واردات آنها (حدود 19 درصد کل محصولات) در سال 1393 بود که این دلیلی بر کاهش تقاضای محصولات کشاورزی در کشور و در نتیجه خرید محصولات با هزینه خیلی پایین یا تلمبار شدن محصولات در انبار و فساد بعد از آن بوده است.

نمودار 4: تغییرات منابع درآمد خانوار شهری در سال 1393

نمودار 5: تغییرات منابع درآمد خانوار روستایی در سال 1393

با توجه به نمودار 6، نسبت درآمد به هزینه خانوار روستایی در سال 1393 بیشتر از سال‌های قبل بوده، اما نسبت به سال 1391 بسیار کمتر است. این نسبت در خانوار شهری نیز بیشتر از سال‌های قبل بوده، اما در مقایسه با سال 1391 رشد بسیار بالایی داشته است. در این نمودار مشاهده شد که نسبت درآمد به هزینه خانوار شهری در سال 1393 بیشتر از خانوار روستایی است. علت این امر این است که با توجه به تداوم خشکسالی و به مراتب افزایش نرخ بیکاری جمعیت روستایی به‌ویژه در بخش کشاورزی و همچنین کاهشی که در ارزش افزوده بخش کشاورزی (افزایش قیمت نهاده‌ها) مشاهده شد، خانوار روستایی در زمینه مشاغل آزاد کشاورزی و مشاغل تولیدی دیگر به‌عنوان اصلی‌ترین منبع درآمد هیچ بهره‌ای نبرده‌اند.

نمودار 6: نسبت درآمد به هزینه خانوارهای شهری و روستایی و تغییرات آن از سال 1380 تا 1393

D-950213-01