بازگشت «فیل سفید»

ون در برمر و همکاران دانشگاه آکسفورد

این مقاله به یکی از مهم‌ترین منابع مالی جهان در بیست سال اخیر اختصاص دارد. صندوق‌های ثروت ملی با دارایی بیش از 6 تریلیون دلار نقش مهمی در توسعه کشورها و منابع مالی جهان دارند. امروزه اکثر کشورهای صادرکننده نفت و گاز از دو نوع عمده از دارایی‌های ملی برخوردار هستند: منابع نفت و گاز که در زیر زمین قرار دارد و صندوق‌های ثروت ملی که روی زمین قرار گرفته‌اند. صادرکنندگان نفت معمولا این دو مهم را در کنار هم در نظر نگرفته‌اند. دو سوم منابع این صندوق‌های توسعه به منابع زیر زمینی (نفت، گاز، مس و الماس) مربوط می‌شود.

هم اکنون آذربایجان با دارایی 35 میلیارد دلاری نیمی از تولید ناخالص ملی خود را ذخیره کرده است. قطر با 170 میلیارد دلار حدود دو سوم تولید سالانه خود را در صندوق ثروت ملی قرار داده است. عربستان سعودی با 740 میلیارد دلار، چهار پنجم (هشتاد درصد)‌تولید ناخالص سالانه و نروژ با 840 میلیارد دلار یک و نیم برابر تولید ناخالص سالانه خود را ذخیره کرده است. (آمار صندوق بین‌المللی پول 2013)

مدیریت موثر دارایی‌های صندوق ثروت ملی مستلزم انتخاب ترکیب مناسب چیدمان دارایی‌ها در پرتفوی صندوق از منظر ریسک و بازدهی است. در صورتی که منابع صندوق تبدیل به زیرساخت‌های فیزیکی، گسترش و بهبود سرمایه انسانی یا تبدیل به اشکال مختلف دارایی (نظیر اوراق بهادار و سهام) با نرخ سودآوری مناسب شود. ثروت زیرزمینی به شکل موثری تبدیل به ثروت روی زمینی شده است. در این صورت، نسل فعلی و نسل‌های آتی از آن ثروت برخوردار خواهند شد اما اگر ثروت زیر زمینی صرف سرمایه‌گذاری‌های بی حاصل شود، اقتصاد ملی دچار تبعات منفی صادرات منابع زیر زمینی خواهد شد. (ریشه واژه «فیل سفید» به سال 1521 باز می‌گردد که شاه کشور سیام (تایلند سابق)، یکی از فیل‌های مقدس سپید موی را به یکی از درباریان که از چشم شاه افتاده بود، هدیه داد. این هدیه که به ظاهر مایه سرافرازی و افتخار بود در واقعیت امر به مصیبتی برای فرد دریافت‌کننده هدیه تبدیل شد؛ چرا که هزینه نگهداری و مراقبت درست از فیل، فرد را خانه خراب می‌کرد)

در شرایطی که سرمایه‌گذاری‌های دولتی با بهره‌وری پایین‌تر و مشکلات اشاره شده در انتخاب پروژه‌های فیل سفید نظیر انتخاب پروژه‌های نامناسب، مکان‌یابی نامناسب، طولانی شدن عملیات اجرایی و افزایش هزینه اجرایی مواجه هستند، صندوق‌های ثروت ملی می‌توانند با ابزار در دسترس خود مسیر‌های متفاوتی را دنبال کنند. منابع صندوق‌های ثروت ملی بهتر است صرف تامین مالی پروژه‌های بخش غیر دولتی شوند که انتظار می‌رود، از بهره‌وری بالاتری نسبت به سرمایه‌گذاری دولتی برخوردار باشد.یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که کشورهای دارای منابع باید در درجه اول ریسک‌های ناشی از تغییرات قیمت را پوشش دهند. این اثرات ریسکی به نسبت صنایع مربوط به این بخش‌ها و همچنین میزان دارایی این صندوق‌ها متغیر هستند. نکته دوم این است که میزان مصرف منابع باید سهم ثابتی از کل ثروت نفت و منابع این صندوق‌ها باشد. تدوین قاعده مالی مناسب نقش مهمی در کاهش آثار تغییرات درآمد نفتی در بودجه کشورها دارد.