با آب شوخی نمی‌توان کرد

شهروند : آب یعنی آبادانی و زندگی. هوا همه جا هست، مرز نمی‌شناسند و هیچ جامعه‌ و کشوری نمی‌تواند دیگری را از داشتن هوا محروم کند؛ ولی آب وضعیت دیگری دارد. مسائل مربوط به آب آن‌قدر گسترده و مهم هستند که هرچه درباره آن بنویسیم، باز هم کم است. پرسشی که برای یک ایرانی می‌تواند مطرح شود، این است که چرا دچار بحران آب شده‌ایم؟ بدون پاسخ به این پرسش، نمی‌توانیم از وضعیت بحرانی آب در آینده خارج شویم. واقعیت این است که ایرانیان با وجود آن‌که دریک منطقه نسبتا خشک زندگی می‌کنند، ولی طی حدود ٣هزار ‌سال توانسته بودند میان زندگی خود با این طبیعت خشک موازنه‌ای را برقرار و نیازهای خود را با استفاده از آب موجود تأمین کنند. این هماهنگی چنان بود که توانستند برای تحقق آن یکی از مهم‌ترین دستاوردهای تاریخی را که احداث قنات است، به نام خود ثبت کنند. دستاوردی که زندگی را درمحیط‌هایی شبیه مناطق خشک و مرکزی ایران امکان‌پذیر کرد، ولی ازحدود هفت‌دهه پیش کم‌کم این موازنه حداقل در استفاده از آب به هم خورد. چند تحول به نفع و ضرر این موازنه رخ داده است:

نخستین تحول افزایش سریع جمعیت در ایران است. جمعیت ایران در ‌سال ١٣٢٥ فقط ١٤میلیون نفر بود که الان پس از ٧٠‌سال به بیش از ٨٠میلیون نفر رسیده است. به‌طور طبیعی نیازهای این جمعیت به موادغذایی و آب به همین نسبت افزایش یافته است، ولی این همه ماجرا نیست؛ میزان سرانه مصرف شهروند ایرانی نیز چند برابر شده است. درنتیجه می‌توان گفت که اگر حداکثر سرانه مصرف دوبرابر شده باشد، با توجه به حدود ٦برابرشدن جمعیت، نیاز به مصرف آب در ایران ١٢برابر شده است. وجه منفی دیگر ماجرا، کاهش نزولات آسمانی است که به علل گوناگون طبیعی رخ داده است.

مشکل دیگر، رشد سریع شهرنشینی در این ٧٠‌سال است که جمعیت شهری ایران دراین دوره حدود ١٤برابر افزایش داشته است. مشکل دیگر، افزایش آلودگی‌های آب به دلیل توسعه صنعت و دیگر دخالت‌های انسان درطبیعت است.

همه این مشکلات به شکل‌گیری بحران آب کمک کرده، ولی تحولات مثبت نیز دراین میان رخ داده است؛ از جمله:

افزایش قدرت انسان درمهار آب، ازطریق سدسازی یا آبخوان‌داری، تصفیه پساب‌ها و... البته این افزایش توان ازطریق استفاده از پمپ‌های آب، موجب استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی نیز شده، به‌طوری که سطح سفره‌ آب‌های زیرزمینی پایین رفته و به مرحله خطرناکی رسیده است.

تحول مثبت دیگر، کاهش مصرف آب برای تولید محصولات زراعی و نیز افزایش تولید آنها با میزان مصرف ثابت آب است. همچنین امکان واردات مواد غذایی نیاز به آب را در داخل کشور کنترل کرد.

بنابراین واضح است؛ درکنار مشکلات و مسائلی که موجب افزایش فشار بر منابع آب شد، قدرتمندترشدن انسان درمصرف بهینه آب را نیز داریم، ولی واقعیت تلخ این است که ما نتوانستیم از این قدرت خود درجهت تعادل‌بخشی به زیست جمعی خودمان با طبیعت خشک ایران استفاده کنیم. لذا انواع و اقسام پروژه‌های انتقال آب، سدسازی، استخراج و مصرف آب‌های زیرزمینی و... را آغاز کردیم و در نهایت به وضعی گرفتار شدیم که دریاچه‌ها و تالاب‌های داخلی خشک شده‌اند یا درحال خشک‌شدن هستند. ریزگردها یکی از نتایج این وضع است و بحران آب به‌ویژه آب‌های باکیفیت و مناسب برای شرب هر روز عمیق‌تر می‌شود و بسیاری از اختلافات منطقه‌ای داخل کشور را رقم خواهد زد. آب نه فقط موجب مشکلات در داخل کشور و میان مردم مناطق گوناگون و مهاجرت‌های ناخواسته و درنتیجه شکل‌گیری تبعات امنیتی می‌شود، بلکه درسطح منطقه‌ای میان کشورها نیز این بحران‌ها به مرحله خطرناکی رسیده است. ایران با کشورهای همسایه خود درباره آب‌های مرزی مشکلات جدی دارد، حتی با ترکیه که به‌طور مستقیم دچار مشکلات حادی نیستیم، ازطریق اختلافات ترکیه با عراق و سوریه و سدهایی که روی رودخانه‌های دجله و فرات زده است، دچار مشکل هستیم و خشک‌شدن تالاب‌ها و هورهای جنوب درخوزستان یکی ازعوارض این اختلافات است. جنگ آب درمنطقه خاورمیانه ظرفیت آن را دارد که جانشین جنگ نفت شود، ولی این جنگی است که خطرات بیشتری دارد. سوخت را می‌توان خرید، ولی آب را نمی‌توان به سهولت تهیه کرد. به همین دلیل، باید دربرخورد با مسأله آب درایت و دقت بیشتری صرف کرد.

حل مسأله آب در ایران جز ازطریق یک اجماع نخبگانی و سیاسی میان همه جناح‌های کشور ممکن نیست. به نظر می‌رسد که سیاست‌های کلی کشور درباره آب باید تدوین شود. درباره خیلی از امور سیاست‌های کلی داریم، ولی درباره آب نداریم. چرا؟ باید سیاست‌های کلی درباره آب با توافق و اجماع نخبگان سیاسی تهیه و تصویب شود و جزییات آن نیز مورد توافق همه باشد و تمام سیاست‌هایی که در زمینه آب اجرا می‌شود، مطابق آن سیاست‌های کلی باشد، درغیر این صورت دیر یا زود با بحران عمیقی در زمینه آب مواجه می‌شویم که نه راه پیش داشته باشیم و نه راه پس. بحرانی که درحال حاضر هم می‌توانیم رگه‌هایی از آن را به روشنی ببینیم. خلاصه این‌که یادمان باشد با آب شوخی نمی‌توان کرد.