عدم مدیریت صحیح منابع آب، به تنش‌های اجتماعی منتهی می‌شود/ کاهش 50 درصدی آورد رودخانه سفید رود با کاهش بارش‌ها همخوانی ندارد/حضور 9 استان ذینفع، شرایط آبی حوضه سفیدرود را دگرگون کرده است/افزایش کشت در اراضی شیب‌دار حوضه سفیدرود، مصرف آب را افزایش داده است

مدیر کل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضه سفیدرود گفت: کاهش منابع آب تجدیدپذیر در کشور به نحوی است که اگر در مدیریت منابع آب خوب عمل نکنیم و کمبودها مدیریت نشود، کاهش دسترسی به آب، تنش‌های اجتماعی ایجاد خواهد کرد.

ایران و جایکای ژاپن در زمینه مدیریت به هم پیوسته منابع آب در حوضه سفید رود با هم همکاری می‌کنند و اخیرا جلسه‌ای در این رابطه، در شرکت مدیریت منابع آب ایران برگزار شده است. سید مرتضی موسوی، مدیر کل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضه‌های آبریز دریای خزر و دریاچه ارومیه در گفتگو با خبرنگار ایانا درباره دلایل همکاری ایران و جایکا، بیان کرد: در وزارت نیرو برای مدیریت حوضه‌های آبریز پرچالش کشور که چندین استان در آن ذینفع بوده و از منابع آب سطحی و زیرزمینی بهره‌برداری می‌کنند، تلاش می‌شود تا از تجربیات جهانی استفاده کنیم. هدف اصلی مدیریت چالش‌های موجود است.

وی افزود: در واقع این همکاری‌ها در راستای مدیریت منابع آب و شرایط کشور است. زیرا منابع آبی تجدیدپذیر کشور با توجه به کاهش بارش‌ها با تغییر محسوسی مواجه شده است. در سال‌های مختلف شرایط اقلیمی به گونه‌ای بوده است که بر اساس برخی گزارش‌ها با کاهش 40 تا 50 درصدی بارش‌ها مواجه شده‌ایم. از آنجا که هر رودخانه از سر منشا آن در بالادست تا پایین دست، ذی‌نفعان متعددی دارد که در شهرستان‌های مختلف ساکن هستند، باید منابع آب موجود بین ذی‌نفعان و محیط زیست به خوبی توزیع شود.

به گفته موسوی معمولا در بسیاری از حوضه‌های آبریز کشور ساکنان بالادست حوضه، آب را برداشت می‌کنند و به این ترتیب نیازهای آبی پایین دست تامین نمی‌شود. یا اینکه مصارف در بالادست به گونه‌ای است که مثلا درحوضه آبریز دریاچه ارومیه، حیات اکوسیستمی نظیر دریاچه ارومیه به خطر می‌افتد. به همین دلیل برای آنکه بتوانیم شرایط را به حالت تعادل برسانیم، ناچاریم میزان مصارف در سطح حوضه آبریز را کنترل کنیم.

وی ادامه داد: برای کنترل آب در یک حوضه آبریز باید اقدام به شناسایی و تدقیق وضعیت مصارف آب در حوضه آبریز کنیم. باید بدانیم وضعیت سطح زیر کشت اراضی آبی، نوع کشت، حجم آب مصرفی و غیره در یک حوضه آبریز چگونه است و مجوزهای بهره‌برداری به چه نحوی صادر شده است.

مدیر کل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضه سفیدرود اضافه کرد: باید نحوه صدور مجوزها در یک حوضه آبریز بررسی شود و بدانیم که الگوی کشت در منطقه چگونه است. برداشت‌های مجاز و غیر مجاز و نیازهای آبی محصولات کشت شده در حوضه آبریز به چه نحوی است. با تحلیلی که از شرایط بدست می‌آوریم، وضعیت سایر مصارف نظیر شرب، صنعت و محیط زیست را هم بررسی کرده و برای آن برنامه داشته باشیم.

وی عنوان کرد: باید بین مصارف استان‌های مختلفی که در سطح یک حوضه آبریز هستند، تعادل ایجاد کنیم. برای همین منظور، شورایعالی آب مصوب کرده است که در حوضه‌های آبری،ز باید شورای هماهنگی تشکیل شود. در برخی حوضه‌ها نظیر دریاچه ارومیه کارگروه ملی تشکیل شده و ستاد احیای دریاچه ارومیه با همین هدف شکل گرفته است تا از پتانسیل علمی، اجرایی و یافته‌های بین‌المللی برای مدیریت حوضه آبریز استفاده ‌کند.

موسوی افزود: برخی کشورها آمادگی خود را برای همکاری با ایران در زمینه بهبود مدیریت منابع آب در حوضه‌های آبریز کشور اعلام کرده‌اند. یکی از حوضه‌های پرچالش، حوضه سفید رود است که جایکا به نمایندگی از طرف دولت ژاپن، برای همکاری با ایران انتخاب شده است.

وی اضافه کرد: در دهه 80 نیز جایکا با ایران همکاری‌هایی داشت. در دهه 90 با توجه به تفاهم انجام شده، همکاری‌های بین دو کشور ادامه یافت. اما در دور جدید همکاری‌ها، به دنبال این هستیم که کارهای اجرایی دقیقی در حوضه آبریز سفید رود، عملیاتی شود.

تامین بخشی از آب شرب تهران از حوضه سفید رود

به گفته مدیر کل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضه سفیدرود این حوضه در بین 9 استان کشور مشترک است. استان‌های کردستان، آذربایجان شرقی، اردبیل، زنجان، قزوین، بخشی از همدان، البرز و تهران قسمتی از نیاز آب شرب خود را از این حوضه انتقال می‌دهد.

وی افزود: رودخانه سفید رود از دو شاخه اصلی قزل اوزن و شاهرود به همراه شاخه‌های فرعی متعدد، تشکیل شده است. رودخانه شاهرود که سرچشمه آن از استان البرز شروع می‌شود، وارد محدوده استان قزوین و سپس گیلان می‌شود. شاخه قزل اوزن از کردستان شروع می‌شود، آب وارد بخشی از زنجان شده و پس از ادغام با شاخه دیگری از همدان ، وارد آذربایجان شرقی شده و این استان را دور می‌زند و مجدد وارد زنجان می‌شود. در نهایت شاخه قزل اوزن مسیر مشترک قزوین و گیلان را طی کرده، وارد سد سفید رود شده و در نهایت به دریای خزر می‌ریزد.

نیازمند مدیریت مناسب مخاطرات هستیم

موسوی به تشریح وضعیت منابع آب تجدیدپذیر در کشور پرداخت و گفت: سرانه آب تجدیدپذیر در کشور کاهش یافته و کاهش بارش‌ها نشان می‌دهد که با مخاطرات آبی شدیدی مواجه هستیم.

وی تاکید کرد: باید این مخاطرات را خوب مدیریت کنیم در غیر این صورت مشکلات کشور در حوضه آب، به مسایل اجتماعی کشیده شده و تنش‌هایی را برای ساکنان ایران ایجاد خواهد کرد.

مدیر کل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضه سفیدرود، شرایط آبی کشور را به دو دوره سال‌های 45 تا 76 و 77 تا 92 تقسیم کرد و ادامه داد: در دوره اول یعنی سال 45 تا 76، مجموع آب تجدیدپذیر کشور 125 میلیارد متر مکعب بوده است. از این مقدار 98 میلیارد متر مکعب آب سطحی و 27 میلیارد متر مکعب هم منابع آب تجدیدپذیر زیرزمینی بوده است.

وی اضافه کرد: در دوره دوم که از سال 77 آغاز و تا سال 92 ادامه می‌یابد، میزان آب تجدیدپذیر کشور به 88.7 میلیارد متر مکعب کاهش می‌یابد. از این مقدار سهم آب سطحی 70 میلیارد متر مکعب و آب زیرزمینی 19 میلیارد متر مکعب بوده است.

به گفته موسوی سهم منابع آب تجدیدپذیر سطحی کشور در دوره دوم نسبت به دوره اول، 28 میلیارد متر مکعب کاهش یافته و سهم آب تجدیدپذیر زیرزمینی نیز در دوره دوم نسبت به دوره اول، هشت میلیارد کمتر شده است. اما میزان مصارف ما به حدی زیاد است که شرایط محیط زیستی کشور را به مخاطره انداخته است. سطح آب زیرزمینی افت کرده و کاهش چشمگیر داشته است. این نشان می‌دهد بیش از ظرفیت منابع آب زیرزمینی از آن استفاده کرده‌ایم و چنین شیوه‌ای کشور را با مخاطره روبرو کرده است.

وی با اشاره به اینکه کاهش منابع آب در حوضه سفیدرود نیز از قاعده حاکم بر کل کشور مستثنی نیست، وجود 9 استان ذی‌نفع در این حوضه را عاملی برای دگرگون شدن شرایط آبی آن معرفی کرد.

مدیر کل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضه سفیدرود افزود: حوضه آبریز سفید رود هم از نظر میزان بارش و هم از نظر میزان روان آب، به شدت دچار مخاطره شده است. در این حوضه، در دوره اول یعنی سال 45 تا 76، بیش از 6 میلیارد و 588 میلیون متر مکعب آب تجدیدپذیر وجود داشت که بیش از چهار میلیارد و 800 میلیون متر مکعب آب در قالب روان آب مشاهداتی در رودخانه سفیدرود به ثبت رسید.

وی اضافه کرد: در دوره دوم یعنی از سال 77 تا 92 که میزان بارش‌ها به 329 میلیمتر رسیده بود، میزان آب تجدیدپذیر حوضه سفید رود به پنج میلیارد و 434 میلیون متر مکعب رسید. اگرچه انتظار داشتیم که آورد این رودخانه در چنین شرایطی به حدود چهار میلیارد متر مکعب برسد اما متاسفانه روان آب مشاهداتی ثبت شده ما در رودخانه سفید رود، حدود دو میلیارد و 100 میلیون متر مکعب است.

موسوی در پاسخ به این پرسش که آیا ساخت سدها، دلیلی برای کاهش آورد رودخانه است، از عدم افتتاح پروژه جدید در حوضه آبریز سفید رود در جریان انجام بررسی‌ها خبرداد.

وی افزود: طرح‎های توسعه‌ای اجرا شده در این حوضه هنوز به مرحله آبگیری نرسیده‌اند. سد استور (شهریار) هنوز به بهره‌برداری نرسیده است. در استان اردبیل سدهای بفراجرد و گیوی نیز به مرحله آبگیری نرسیده‌اند.

به گفته مدیر کل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضه سفیدرود در این حوضه آبریز اگرچه پروژه‌های آبی جدید افتتاح نشده است اما سطح اراضی کشاورزی توسعه یافته است.

وی درباره چگونگی وضعیت کشاورزی در حوضه آبریز سفید رود گفت: در استان تهران برداشت آب با هدف کشاورزی نداریم و نیازهای شرب تهران از حوضه سفید رود تامین می‌شود. برداشت از منابع آب سفید رود به طور کل در تمام استان‌ها اضافه شده است. روان آب مشاهداتی به ما می‌گوید که با توجه به کاهش یک میلیارد و 100 میلیون متر مکعبی آب تجدیدپذیر نباید در میزان آب ورودی به سد سفید رود، خیلی تغییر داشته باشیم اما آمارها نشان می‌دهد آورد رودخانه سفید رود بیش از دو میلیارد متر مکعب تغییر داشته است.

موسوی بیان کرد: در واقع افزایش مصرف در حوضه آبریز سفید رود، سبب کاهش آورد رودخانه شده است. این افزایش مصرف ناشی از استقرار تکنولوژی‌های جدید مثل موتور پمپ و الکترو پمپ‌ها برای برداشت آب از رودخانه است یا چاه‌های غیر مجاز متعدد حفر شده، سبب کاهش آورد رودخانه شده‌اند.

وی افزود: بخشی از اضافه برداشت‌های حوضه، به صورت غیر مجاز انجام می‌شود. این رقم در سطح کشور بسیار قابل توجه است اما آمار مرتبط با آن، باید توسط سایر بخش‌های شرکت مدیریت منابع آب ارائه شود.

وضعیت موجود ما را به سمت از بین بردن کشاورزی پیش می‌برد

به گفته مدیر کل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضه سفیدرود، شرکت مدیریت منابع آب ایران در حال تدقیق آمارهای حوضه آبریز سفید رود است. این مجموعه هر پنج سال یکبار آماربرداری سراسری از شرایط حوضه انجام داده است اما آمارهای جدید حکایت از این دارد که سال به سال بر سطح زیر کشت در حوضه آبریز سفید رود، افزوده شده است.

وی ادامه داد: از آنجا که سرعت تغییرات زیاد است برای برنامه‌ریزی نمی‌توان صرفا به آمار پنج سال پیش تکیه کرد. در حال حاضر در حوضه آبریز سفید رود، ایجاد اشتغال به سمت توسعه بهره‌برداری منابع آب به‌ویژه در بخش کشاورزی رفته است و به همین دلیل، برداشت آب نسبت به گذشته افزایش یافته است.

موسوی گفت: در گیلان 171 هزار هکتار زمین زیر کشت محصول پرآب‌بری نظیر برنج است که البته از گذشته سهم آب داشته‌اند. در استان‌های بالادست گیلان و حتی بخش‌هایی از گیلان، زنجان و قزوین ما شاهد توسعه سطح زیر کشت باغات زیتون هستیم. اگرچه زیتون محصول پرآب‌بری نیست اما بدون آب هم باغات زیتون خشکیده و محصول نمی‌دهد. توسعه باغات حوضه آبریز سفید رود را حتی در اراضی شیب‌دار هم شاهد هستیم و روند توسعه باغات در اراضی شیب‌دار این حوضه کاملا مشهود است.

وی تاکید کرد: اگر شرایط گذشته بر کشور حاکم بود و در حوضه سفید رود همان بارش‌های قبل را داشتیم و به صورت کنترل شده از منابع آب استفاده می‌کردیم، یعنی از روش‌های نوین نظیر آبیاری قطره‌ای در باغات استفاده می‌شد و به سمت کشت محصولات پر آب‌بر نمی‌رفتیم، شاهد این تنش‌ها نبودیم. برای ایجاد کنترل در مصرف آب، نیازمند اجماع ملی هستیم.

مدیر کل دفتر مدیریت به هم پیوسته منابع آب حوضه سفیدرود ادامه داد: بهره‌برداری ناپایدار از منابع آب، وضعیت موجود را به سمت تخریب بیشتر منابع آبی و از بین بردن کشاورزی پیش می‌برد.

وی افزود: کشور ما با نوسانات اقلیمی مواجه است. وقتی توسعه کشت می‌دهید، همواره مطمئن نباشید که میزان آب قبلی در اختیارتان قرار می‌گیرد زیرا بارش‌ها و روان آب‌های کشور همچنین دمای هوا متغیر است. امسال در اردیبهشت و خرداد ماه شاهد افزایش یک تا یک و نیم درجه دما بودیم. این افزایش دما همراه با کاهش بارش، تبخیر را زیاد می‌کند و میزان دستیابی به آب را کاهش می‎‌دهد. همچنین دمای زیاد، مصرف را هم افزایش می‌دهد. این تعارضات سبب می‌شود نتوانیم به سمت توسعه سطح زیر کشت و بهره‌برداری بیشتر از منابع آب حرکت کنیم.

موسوی درباره نحوه ارائه کمک‌های جایکا به ایران عنوان کرد: در مسابقات فوتبال دو تیم داخلی نظیر پرسپولیس و استقلال، گاهی داوری از بیرون استخدام می‌شود تا این داور بدون شیفتگی به سمتی خاص، قضاوتی عادلانه و منصفانه به ما ارائه دهد. در مدیریت منابع آب نیز ما برای اینکه در برخی مناطق از اتهامات به دور باشیم و به سمت استان یا ذی‌نفع خاص گرایش پیدا نکنیم، از مشاوران بین‌المللی استفاده می‌کنیم.

وی ادامه داد: جایکا نیز به عنوان یک نهاد بین‌المللی برای قضاوت درباره منابع آب در حوضه سفید رود با توجه به ذی‌نفع بودن 9 استان، به ما کمک خواهد کرد و از تجربیات این مجموعه بهره خواهیم برد.

L-960329-02