"مزارع بزرگ"، ظهور "مگا فارم"مشوق کشاورزی تجاری

حسین شیرزاد؛ تحلیل‌گر و دکترای توسعه کشاورزی

تعهد دولت‌ها به توسعه مزارع بزرگ به کمک شرکای راهبردی سرمایه‌داری ملی بخش کشاورزی» به‌مثابه یک دکترین برای حصول به امنیت غذایی در چارچوب حکمروایی غذایی؛ طرح تازه‌ای از سیاست‌گذاری کشاورزی را در مباحث بین‌المللی تشکیل داده است.

تاکنون، بزرگ‌ترین مزرعه در جهان (ازنظر سطح زیر کشت) مزرعه مگا سیتی مودانجیانگ در هیلونگجیانگ چین است. این مزرعه حیرت‌انگیز 22500000 هکتار را مدیریت می‌کند. مزرعه مگا شهر مودانجیانگ درزمینهٔ لبنیات تخصص دارد و حدود 100000 گاو دارد. 

این مزرعه 50 برابر بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین مزرعه لبنی در اروپا است که تشویق برای گسترش آن در سال 2015 در پاسخ به ممنوعیت روسیه بر محصولات لبنی از اتحادیه اروپا اتفاق افتاد.

دومین مزرعه بزرگ جهان نیز در چین واقع‌شده است. مگافارم لبنیات مدرن در آنهویی واقع‌شده است و مساحتی معادل 11000000 هکتار دارد که تقریباً نصف وسعت مزرعه Mudanjiang است. این مزرعه در سال 2011 شروع به کارکرد و در آن زمان با 40000 گاو بزرگ‌ترین مزرعه جهان بود. مزارع بزرگ باقی‌مانده در جهان همگی در استرالیا هستند.

سومین بزرگ‌ترین در جهان و بزرگ‌ترین در استرالیا آنا کریک در استرالیای جنوبی است. آنا کریک؛ بر مساحت 6000000 هکتار نظارت دارد و بیش از 17000 رأس گاو در اینجا پرورش داده می‌شود تا با تقاضای گوشت گاو پاسخگو به نیازهای بین‌المللی باشد و این مزرعه را به بزرگ‌ترین تولیدکننده گاو گوشتی در جهان تبدیل می‌کند.

چهارمین مزرعه بزرگ جهان؛ مزرعه کلیفتون هیلز در استرالیای جنوبی قرار دارد و در 4,200,000 هکتار کار می‌کند. این چراگاه گاو گوشتی در سال 1876 تأسیس شد و تنها 1000 گاو پرورش داد. پس از کلیفتون هیلز، مزرعه اسکندریه با 4000000 هکتار قرار دارد.

این مزرعه تولید گاو در قلمرو شمالی واقع‌شده است و از سال 1877 تحت مالکیت شرکت پاستورال استرالیای شمالی بوده است. 50 کارمند در این ملک زندگی  و از 55000 گاو که در اینجا می‌چرند مراقبت می‌کنند. مزارع دیگر در استرالیا که بزرگ‌ترین در جهان محسوب می‌شوند عبارت‌اند از Davenport Downs در کوئینزلند (3700000 هکتار)، Home Valley در استرالیای غربی (3500000 هکتار)، Innamincka در استرالیای جنوبی (3340000 هکتار)، Wave Hill در قلمرو شمالی (3330000 هکتار). و ماریون داونز در کوئینزلند (3,070,000 هکتار). اکثریت گوشت طیور بریتانیا توسط تعداد انگشت‌شماری از شرکت‌های بزرگ ازجمله Faccenda، Moy مانَک، Cargill، 2 Sisters و Banham Poultry تولید می‌شود که همگی مالکیت خصوصی دارند.

از سوی دیگر؛ تسکو، ساینزبری، موریسونز، آسدا، مک‌دونالدز و ناندو ازجمله سوپرمارکت‌ها و فست فودهای زنجیره‌ای هستند که گوشت را از شرکت‌هایی که در مزارع بزرگ تولید می‌کنند تهیه می‌کنند. کارگیل، غول مواد غذایی ایالات متحده، در حال حاضر یکی از بزرگ‌ترین بازیگران در کشاورزی بریتانیا، با شبکه‌ای از بیش از 100 مزرعه بزرگ است. اسپانیا بزرگ‌ترین تولیدکننده گوشت خوک در اروپا است و روش‌های کشاورزی «کارخانه‌ای» یا کشاورزی «فشرده» آن در مزارع بزرگی که به آن‌ها «مگا مزارع» می‌گویند، موضوع بحث بسیاری است. کشاورزی تجاری پیچیده و در مقیاس بزرگ می‌تواند امنیت غذایی و تجارت جهانی را برای کشورها بهبود بخشد، اما موفقیت آن به سرمایه‌گذاری، حضور در بورس های ملی و حاکمیت قانون بستگی دارد ظهور مزارع بزرگ و CAFO ها کشاورزی آمریکا را به‌طور اساسی متحول کرده است.

تقریباً 99 درصد از حیوانات پرورشی در ایالات‌متحده در مگافارم ها پرورش داده می‌شوند. حدود 250000 مزرعه در ایالات‌متحده وجود دارد. هرروز، 23 میلیون حیوان در این مزارع کشته می‌شوند (حدود 266 حیوان در هر ثانیه)؛ این تعداد شامل آبزیان پرورشی و حیوانات وحشی نمی‌شود. اگر آن‌ها را به این آمار اضافه نماییم، تعداد حیوانات کشته‌شده برای تغذیه آمریکایی‌ها از 10 میلیارد حیوان در سال به 13.8 میلیارد افزایش می‌یابد. بریتانیا نزدیک به 800 مزرعه بزرگ دام دارد.

در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه، دولت‌ها در پاسخ به تقاضا برای غذای ارزان‌تر و هزینه‌های تولید پایین‌تر، متعهد می‌شوند که تولیدات کشاورزی را از طریق کشاورزی در مقیاس بزرگ در قالب «مگا مزارع» با ظهور مگا فارم ها و CAFO ها تغییر راهبرد دهند. مزارع بزرگ توسط ذائقه مصرف‌کنندگان هدایت می‌شوند. مردم می‌خواهند گوشت ارزان بخرند و کشاورزی فشرده تنها راه برای برآورده ساختن این تقاضا است. مزارع مگا مراکز تولید در مقیاس بزرگ خواهند بود و سایر کشاورزان را در جوامع اطراف با جذب بازارهای خصوصی برای نهاده‌ها و کنترل خروجی‌ها به حرکت می‌اندازند.

پیش‌بینی می‌شود که توسعه مگا فارم ها، به کمک هوش مصنوعی، پهباده، آواتارسازی، بلاکچین و منضمات تکنولوژی دیجیتال، انقلابی در بخش کشاورزی ایجاد کند. این دستور کار، نیاز به توسعه مزارع بزرگ برای افزایش تولید کشاورزی، بهره‌وری و تجاری‌سازی و همچنین کمک به شهرنشینی و صنعتی شدن را مشخص می‌کند. دامداری در مگا فارم های فشرده مزایای زیادی نسبت به محدوده‌های باز سنتی دارد، ازجمله صرفه‌جویی در هزینه و مقیاس، مراقبت‌های بهداشتی کارآمدتر برای گله‌ها و گله‌ها و درنهایت غذای ارزان‌تر. طبق گزارش سازمان ملل، CAFO ها در سطح جهان 72 درصد از مرغ، 42 درصد تخم مرغ و 55 درصد از تولید گوشت خوک را تشکیل می دهند. بر اساس گزارش موسسه  World watch"، در سال 2000، حدود 15 میلیارد دام در جهان وجود داشت. تا سال 2023، این رقم به حدود 24 میلیارد که اکثر محصولاتشان مثل تخم‌مرغ، گوشت مرغ و گوشت خوک در مزارع فشرده و مگافارم‌ها تولید می‌شود.

توسعه مزارع مگا؛ پتانسیل افزایش پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، گسترش پایه مالیاتی و توسعه صنایع تبدیلی تولیدی و پیشرفت خدمات قابل تجاری و گمرکی را به همراه دارد. توسعهمزارع مگا  در کشورهای آفریقایی تقریباً 40٪ از محصولات کشاورزی بازار این کشور را تشکیل می‌دهد، بنابراین توسعه مگافارم ها یک رویکرد قابل‌دوام در کشاورزی تجاری است. مزارع بزرگ به‌مانندیک شرکت کشاورزی تجاری  دارای حاکمیت شرکتی معین، در مقیاس انبوه و ازنظر فن‌آوری پیچیده است که علاوه بر نیازهای معمول و کلان کشاورزی به حاکمیت قانون، مالکیت ایمن زمین، زیرساخت‌های کافی، دسترسی مقرون‌به‌صرفه به انرژی و بانک‌ها و بازارهای مالی با عملکرد خوب بستگی دارد. مزارع بزرگ می‌توانند هم برای افراد تحصیل‌کرده و هم برای نیروی کار غیر ماهر شغل ایجاد کنند و مسیری را برای توسعه و رشد اقتصادی در مناطق روستایی که در مقام مقایسه با مناطق شهری با رشد سریع، عقب هستند ارائه دهند.

 در برخی از کشورها نیز اخیراً دولت‌ها" رویکرد پلتفرمی" را اتخاذ نموده‌اند که در آن دولت عمدتاً نقش دعوت‌کننده، هماهنگ‌کننده و تنظیم‌کننده مزارع خصوصی، تأمین‌کننده مالی و تشویق سرمایه‌گذاری‌های شرکت‌های چندملیتی و خریداران خارجی و زمینه‌ساز حضور مگافارم ها در بورس را ایفا خواهد کرد. علاوه بر این، تسهیلاتی را ایجاد می‌کند تا تأمین‌کنندگان و خریداران بتوانند نیازهای سرمایه‌گذاران ثبت‌شده در این مزارع را بشنوند و محصولات و توافق‌نامه‌هایی را توسعه دهند که پاسخگوی نیازها باشد. تسهیلات به شرح زیر خواهد بود: تسهیلات تجاری; تسهیلات مالی؛ تسهیلات مکانیزاسیون مزرعه; تأسیسات آبیاری تکمیلی؛ تسهیلات نهاده‌های مقرون‌به‌صرفه؛ تسهیلات مدیریت مزرعه؛ تسهیلات تولید نهاده؛ تسهیلات مالیاتی و تسهیلات سیاست‌گذاری مزرعه برای تسریع تجاری‌سازی کشاورزی و درنتیجه تسریع کشاورزی-صنعتی متمرکز خواهد بود. توسعه مگا فارم ها اخیراً توجه سهامداران مختلف را با دیدگاه‌های متفاوت در مورد این رویکرد جلب کرده است.

سهامداران انتظار دارند که زمین برای مزارع بزرگ عمدتاً از املاک رهاشده یا کم استفاده باشد. بااین‌حال، توافق بر این است که مزارع بزرگ باید تحت مدیریت و مالکیت بخش خصوصی قرار گیرند، درحالی‌که دولت باید محیط مساعدی را فراهم کند (به‌عنوان‌مثال، ارائه خدمات توسعه متناسب و مشوق‌های سرمایه‌گذاری) و زمین را برای استفاده در دسترس قرار دهد.

برای توسعه مزارع مگا نیاز به سرمایه‌گذاری بزرگ در راستای ادوات مکانیزه وجود دارد، بنابراین نیاز به لابی کردن شرکت‌های بزرگ بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در مزارع مگا انکارناپذیر است. ویژگی‌های کلیدی یک مزرعه بزرگ عبارت‌اند از: زمین، مکانیزاسیون، تکمیل زنجیره‌ای از ارزش‌افزوده فعالیت‌های مکمل، آبیاری مدرن و زیرساخت‌های پشتیبانی. بااین‌حال، بر اساس تجارب جهانی؛ دلایلی نیز برای عملکرد ضعیف مزارع بزرگ وجود دارد که عبارت‌اند از مداخلات غیرقابل‌پیش‌بینی دولت در بازارهای تولیدی، مشوق‌های ناکافی دولت برای حمایت از تولید در مزارع  بزرگ، فضای نامطلوب سیاست‌های تجاری، طبق مطالعات انجام‌شده در کشورهای مختلف، مزارع مگا با سودآوری و بهره‌وری بالا همراه بوده‌اند و مزارع مگا به‌طور بالقوه می‌توانند دسترسی مزارع کوچک و استفاده از بذر، کود و سایر نهاده‌های بهبودیافته را افزایش دهند.

تجارب موفق جهانی نشان داده که برای توسعه مگافارم ها؛ دولت‌ها به شرکای راهبردی یا نوعی سرمایه‌داری تجاری کشاورزی متعهد ملی (بورژوازی متعهد) نیاز دارند. شرکای توسعه استراتژیک برای حمایت کاتالیزوری برای افزایش بهره‌وری کشاورزی توسط بخش خصوصی تنها بدون تحریف بازار قادر رشد و نمو و فعالیت موثرهستند. حمایت‌های مشتمل بر کمک‌های فنی، کمک‌های بلاعوض، ضمانت‌ها، صیانت از حقوق صاحبان سهام و شبه حقوق صاحبان سهام و وام‌ها مطابق با سبد خاص شرکای توسعه از امهات این برنامه است. شرکای توسعه باید بپذیرند که کشاورزی تجاری و مگافارم را به‌عنوان یکی از اولویت‌های موضوعی و تعامل با دولت برای درک رویکرد دولت در توسعه مزارع مگا را ادامه می‌دهند.

تأمین مالی توسط برخی از این شرکای به‌خوبی با مفهوم مزرعه بزرگ هماهنگ است، دولت هم برای اجرای چارچوب مزرعه مگا باید مشتاقانه فراخوان دهد و لیستی از اولویت‌های ملی زنجیره‌های ارزش برای توسعه مزارع مگا ارائه نماید. دولت‌ها به‌عنوان تغییردهنده بازی برای صنعت کشاورزی، ارزش‌افزوده، مشوق مشارکت بانک‌ها، صادرات و ادغام زنجیره ارزش منطقه‌ای فرصت‌ها را شناسایی و معرفی می‌کنند. علاوه بر این، ایجاد شغل، تاب‌آوری در برابر تغییرات آب و هوایی، توانمندسازی، امنیت غذایی و تغذیه نیز از دیگر پارامترهای موردتوجه در انتخاب زنجیره‌های ارزش است. معمولاً دولت‌ها کشاورز متوسط ​​و بزرگ را از سراسر کشور شناسایی کرده و از طریق فرآیندهای مختلف از آن‌ها حمایت می‌شود تا وارد کشاورزی تجاری و «زنجیره‌های ارزش اولویت‌دار انتخاب‌شده» شوند.

دولت به‌عنوان پشتیبان مدیریت مزرعه شیوه‌های مدیریت مزرعه مناسب و کارآمد را تضمین می‌کند و به کشاورزان در بهینه‌سازی عملیات خود برای حداکثر بهره‌وری و سود کمک می‌کند. از سویی از مجموعه کارشناسان کشاورزی خود برای ارائه راهنمایی‌های فنی به کشاورزان استفاده می‌کند و به آن‌ها کمک می‌کند تا با چالش‌ها مقابله کنند و تکنیک‌های کشاورزی نوآورانه را اتخاذ کنند. دولت با توسعه مهارت‌های مدیریتی و با تأکید بر ظرفیت‌سازی، آموزش و پشتیبانی را برای توسعه مهارت‌های مدیریتی کشاورزان ارائه می‌دهد و آن‌ها را قادر می‌سازد تا تصمیمات آگاهانه بگیرند و به‌طور مؤثر شرکت‌های خود را اداره کنند. نقش دولت در سیاست‌گذاری و محیط تجاری تنظیمی، ایجاد یک محیط سیاستی توانمند برای تشویق سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در توسعه مزارع بزرگ حیاتی است.

مداخلات غیرقابل‌پیش‌بینی دولت در بازارهای تولید همچنان یکی از نگرانی‌های اکثر کشاورزان در مقیاس بزرگ است. موضوع مشوق‌های ناکافی دولت برای حمایت از تولید در واحدهای بزرگ همچنان یک نگرانی است. مگافارم نیاز به تفکر صنعتی و مکانیزاسیون دیجیتال دارد که در بیشتر موارد باید از خارج از کشورها وارد شود. بااین‌حال، مالیات‌های مربوط به واردات ماشین‌آلات کشاورزی مسئله مهمی است. دولت‌ها برای حمایت از واحدهای بزرگ باید در مورد حداقل قیمت درب مزرعه (MFGP) تجدیدنظر کند.

ازنظر استراتژیک، دولت نباید حداقل قیمت دروازه مزرعه اجباری صادر کند، بلکه باید «قیمت راهنما» را بر اساس معیارهای مورداستفاده برای تعیین یک MFGP صادر کند. صدور قیمت راهنما» به دولت اجازه می‌دهد تا با خطر کمتری برای ایجاد انحرافات منفی بازار بر قیمت‌های بازار تأثیر بگذارد و امکان انعطاف‌پذیری در بخش‌های مختلف بازار مانند کشاورزی قراردادی را فراهم کند. موعد زمانی  انتشار حداقل قیمت درب مزرعه قبل از شروع فصل سه مزیت اصلی دارد.

کشاورزان اطلاعات قیمتی در اختیار خواهند داشت تا به آن‌ها کمک کند تا در مورد چه محصولی بکارند تصمیم بگیرند؛ دید بهتر قیمتی به خریداران اجازه می‌دهد تا به‌درستی عملیات خرید-فروش خود را برنامه‌ریزی کنند. قیمت‌ها را می‌توان در قراردادهای کشاورزی قراردادی گنجاند که ثبات را برای کشاورزان فراهم کند. دولت باید مگافارم را 100 درصد تحت رهبری بخش خصوصی در نظر بگیرد. 

دولت باید با رفع شکاف‌های موجود در چارچوب‌های سیاستی، قانونی و نظارتی برای تجارت کشاورزی در کشور، محیطی توانمند را ایجاد کند تا اشتهای بخش خصوصی را به برنامه  ابرفارم جذب کند. دولت باید دسترسی به منابع مالی و دسترسی به بازارهای بزرگ داخلی و صادراتی را تسهیل کند و همچنین مشوق‌های استراتژیک برای سرمایه‌گذاری در آبیاری، زیرساخت‌های آبی-خاکی و سایر زیرساخت‌های حمایتی-رفاهی ارائه دهد. رگولاتوری دولتی باید توسعه استراتژی‌های تجاری‌سازی را در نظر گرفته، فضای اقتصاد سیاسی مزارع بزرگ را تقویت و حمایت کند و به عواملی که بهره‌وری را محدود می‌کنند، رسیدگی و کارایی فراگردها را مطلوبیت بخشد.